“Menggütash abidiliri” ge oyulghan xitayche xetler némini chüshendürüp béridu?

Sitokholmdin obzorchimiz newbahar teyyarlidi
2025.01.22
tash-putuk-menggu-tash-01 Merkizi qazaqistandiki xelq'ara türkiy akadémiyesi bilen mongghuliye penler akadémiyesining arxé'ologiye instituti hemkarliqida élip bérilghan arxé'ologiyelik tekshürüshte bayqalghan qedimki türk qaghanliqigha a'it tash pütük
turkicacademy.org

2025-Yili 13-yanwar küni merkizi qazaqistan astana shehiridiki Türk akadémiyesining tor bétide, “Mongghuliyedin tépilghan qedimki türk abidisining yéshilishi türk qaghanliqi tarixigha yéngidin éniqlima berdi” témisida xewer élan qilindi we bu xewerning élan qilinishi dunya ilim sahesi jümlidin türkiy milletler ilim dunyasida zor tesir qozghidi.

Xewerde tilgha élin'ghan türk abidisi 2022-yili türk akadémiyesi bilen mongghuliye penler akadémiyesi arxé'ologiye tetqiqat ornining hemkarliqi astida, mongghuliyening ötüken rayonining nomgon wadisida élip bérilghan arxé'ologiyelik qézish dawamida yer astidin qéziwélin'ghan tash abidini körsitidu.

2022-Yili awghustta tetqiqat guruppisi piroféssor doktor darxan xidir'alining (Prof. Dr. Darhan Hıdırali) Yétekchilikide deslepki qedemde abide tékistini oqush, yéshish xizmitini tamamlighan we bu heqtiki resmiy ilmiy doklatini “Türk kültüri zhurnili” ning 2022-yilliq küzlük sanida élan qilghan.

Bu doklatta tash pütükning ikki yüzidiki qedimki türk yéziqi (türk-ronik yéziqi depmu atilidu), soghdi yéziqi we birahmi yéziqida yézilghan 12 qur tékistte “Qutlug qaghan”, “Ud (kala) yili”, “Türk”, “Tümen” we “ Tengri oghli” dégen halqiliq sözlerning barliqi otturigha qoyulghan. Tash abididiki barliq sözler téxi yéship bolunmighachqa, xatire tash pütükining igisi heqqidimu ilim dunyasida oxshimighan köz qarashlar ilgiri sürülgen we dawamliq yéngi tetqiqatlar meydan'gha kelmekte. Türk akadémiyesi we mongghuliye penler akadémiyesi arxé'ologiye instituti tetqiqatchiliri 2024-yil 24-awghustta ulanbatorda ötküzülgen axbarat yighinida, mezkur dergahning köktürk dewrige a'it ikenliki we u yerdin tépilghan tash pütükning kéyinki türk xanliqining qurghuchisi 682-692-yillarda textte olturghan élterish qaghanning xatire menggü téshi bolush éhtimalliqining chong ikenlikini élan qilghan. Türkiye tashqi ishlar ministirliqimu bu heqte xewer bergen. Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix penliri dotsénti erkin ekrem “Bilik” zhurnilining 2023-yilliq sanida “Nomgon abidisidiki qutluq qaghanning kimliki mesilisi” témisida maqale élan qilghan bolup, tash pütükning élterish qaghan'gha emes, belki élterish qaghanning qérindishi kéyinki türk impératorluqining ikkinchi text warisi qapaghan) Kapgan) qaghan'gha (692-716) a'it ikenliki heqqide ilmiy qarashlirini otturigha qoyghan.

Merkizi qazaqistandiki xelq'ara türkiy akadémiyesi bilen mongghuliye penler akadémiyesining arxé'ologiye instituti hemkarliqida élip bérilghan arxé'ologiyelik tekshürüshte bayqalghan qedimki türk qaghanliqigha a'it tash pütük
Merkizi qazaqistandiki xelq'ara türkiy akadémiyesi bilen mongghuliye penler akadémiyesining arxé'ologiye instituti hemkarliqida élip bérilghan arxé'ologiyelik tekshürüshte bayqalghan qedimki türk qaghanliqigha a'it tash pütük
turkicacademy.org

2023-Yili tetqiqatchilar nomgon wadisidin tépilghan tash pütükning töwenki qismidiki xetlerni yéshish xizmitini dawamlashturidu. Epsuslinarliqi, bu bölektiki qedimki türk yéziqida yézilghan tékistler éghir weyranchiliqqa uchrighan bolghachqa asasiy jehettin oqushqa mumkin bolmighan. Tash pütükning arqa yüzide qismen saqlinip qalghan xitayche xetler oyulghan tékistler bayqalghan bolup, 2024-yili xitayche tékistlerni yéshish xizmiti ichki mongghul uniwérsitéti piroféssori borjigitay murén, doktor chuy ning we doktor sugarning bashchiliqida dawamlashturulghan.

Tash pütükte oyulghan xitayche xetlerning tik yönilishte yézilghanliqi tekshürüp békitilgen bolup, jem'iy 15 qur, her bir qurda texminen 24 xet bolup, yéshishke tégishlik 290-300 giche xet bar iken. Bu yil 1-aygha qeder, yuqirida tilgha élin'ghan mutexessisler bu pütüktiki qedimki xitay tilidiki birqanche sözni yéship chiqqan we uni ilim dunyasigha jakarlighan. Alimlarning bildürüshiche, 4-qurda “Türk” atalghusi we xitayche “Gu-du-lu” dep oqulidighan “Unwan” menisini bildüridighan “Qutlug” dégen sözlerning orun alghanliqi éniqlan'ghan. Alimlar tash pütüktiki tékistlerni uqush, yéshish xizmitini yene dawamlashturmaqtiken.

Nomgon wadisidin tash pütükning tépilishi orxun deryasi boyidiki költégin, bilge qaghan we tunyuquq menggü tash pütükliridin kéyinki chong bayqash dep qaralmaqta. Gerche tash pütüktiki “Qutluq” unwani bérilgen qaghanning kimliki mesilisi dawamliq tetqiq qiliniwatqan bolsimu, emma qaghanning xatire dergahidin bayqalghan balbal, heykellerdiki ashna qebilisi tamghisi, shir, böre béshi qatarliq simwolluq belgilerge asasen, bu tash pütükning dewri kéyinki türk xanliqi höküm sürgen dewrlerge tutishidighanliqi perez qilinmaqta.

Nomgon menggü téshida we orxun-yénsey deryasi boyliridin tépilghan bir qisim xatire menggü tashlirigha ilawe qilinip oyulghan xitayche xetlerge qarita türlük qarashlar mewjut bolup, nöwette xitay teshwiqatchiliri bu hadisinimu öz siyasiy xahishi boyiche izahlashqa urunup kelmekte. Undaqta mutexessisler bu heqte qandaq qaraydu?

Ilgiri xitayning “Wangyi”, “Xawken” qatarliq teshwiqat wasitiliride, bir qisim xitay teshwiqatchiliri “Orxun abidiliri” heqqide pikir bayan qilishqanidi. Xitay teshwiqatchilar türklerning tang sulalisini intayin wehshiy we qorqunchluq körsitip buni tashqa oyghanliqini, halbuki xitaylarning eksiche türklerni maxtap yazghanliqi, tinchliq, ittipaqliqni teshebbus qilghanliqi, bügün buni anglap özlirining heyran qélishqanliqini bildürüshken.

Tonulghan türk tarixchisi exmet tashaghil ((Ahmet Taşağıl ilgiri költégin menggü téshining bir yüzi we bilge qaghan menggü téshining bir yüzige oyulghan xitayche sözler heqqide 2002-yili tetqiqat élip barghan we mexsus bu heqte ilmiy maqale élan qilghanidi.

Költigin menggü téshi 2-köktürk dölitining qomandani we dölet erbabi költéginni xatirilesh üchün uning akisi bilge qaghan teripidin tiklen'gen abide téshi idi. Tarixiy matériyallargha asasen 731-yili költégin wapat bolghinida xitay tang sulalisi hökümrani matem murasimigha elchilirini ewetish bilen birge  költéginning hayat waqtida érishken netijiliri we körsetken töhpilirini ipadileydighan resim we heykellerni öz ichige alghan chong bir meqbere salghuzush üchün xéli köp tash ustiliri, hünerwen-sen'etkarlirini ewetken iken. Tang shüenzong yene költéginning wapatigha teziye bildürüp, öz qoli bilen bir parche teziyename yézip ushbu xetni tashqa oydurghan iken. Öz dewride bu meqbere we xatire abidisi pütkendin kéyin, bilge qaghanmu tang hökümdarining bu xil “Dostluqi” din tesirlen'gen iken. Halbuki, bilge qaghan oxshash bir tash abidining yene bir yüzige köktürk dölitining yimirilishige tang sulalisining seweb bolghanliqi, xitaylarning türklerning düshmini ikenliki, shunga tawghachlarning (xitaylarning) “Dostluqi” din hezer eylesh kérekliki qatarliq mezmunlarda nesihetlirini oydurghan. Perez qilishqa boliduki, eyni waqitta bilge qaghanning xatire tash pütükke türkche we xitayche ikki xil yéziqtiki tékistlerni oydurush meqsitimu, xitaylarning herqanche dostane mu'amilide bolsimu, yenila türklerge düshmenlik we hiyle-mikir pilanlaydighanliqini kéyinki ewladlargha yetküzüsh üchün bolushi mumkin.

Exmet tashaghil ependining bildürüshiche, költégin abidisige oyulghan xitayche tékist xitay sulalilirining kilassik pelsepe idiyesi we uslubigha emel qilghan halda, dunyaning yaritilishidin bashlinip, tarixiy weqeler we türk-xitay munasiwetlirini kungzi telimatliri we lirik kilassik shé'irlardin neqil keltürüp bayan qilghaniken.

Tékistte yene xitay xanidanliqlirining shimaldiki milletlerning sarasime sélishidin eng qorqidighanliqi, shunga bularni tizginleshning özliri üchün muhim ehmiyetke ige ikenliki bildürülgen. Arqidin, költéginning kimliki, eskiriy muweppeqiyetliri we uning wapatigha bolghan chongqur azabliq tuyghuliri ipadilen'gen. Özlirining bilge qaghanni ottura asiya we xitay üchün muhim shexs dep bilidighanliqi, shunga bular arisidiki dostluq-inaqliqning yiraq shimaliy asiya bozqirlirigha qeder dangqining tarilishini ümid qilip bu tash abidini tikligenliki yézilghan iken.

Tarixchilar bu dewrde türkler bilen xitaylarning munasiwitining keskinlikini“Ölüm ya körüm” munasiwitige oxshitidu. Halbuki xitay hökümranining költégin menggü téshigha oydurghan. Mezmunliri emeliyetke uyghun bolmighan yasalma, yalghan-yawidaq sözlerdin qurashturulghanliqini körüwélishqa bolidu.

Költégin menggü téshining türk-ronik yéziqidiki qismining mezmuni bilen qedimki xitay yéziqida yézilghan qismining mezmuni gerche her ikkiside tarixiy weqeler we türk-xitay munasiwetliri bayan qilin'ghan bolsimu, emma sherhlesh usuli we ipadilesh shekli jehette tüptin perqlinetti. Türk yéziqidiki qisimda tashning sherqiy yüzide yene xitaylarning xaraktéri we mahiyiti heqqide türk xelqige mundaq agahlandurushlarni bergen: “Begliri, xelqi durus bolmighanliqi üchün, tawghach (xitay) xelqi hiyliger we saxtipez bolghanliqtin aka bilen inini, begler bilen xelqni bir- birige qarshi küshkürtkenliki üchün türk xelqi dölitini qoldin bérip qoydi. Qaghanini yittürdi. Beg bolushqa layiq oghulliri xitaylargha qul boldi؛ melike bolushqa munasip qizliri dédek-chöre boldi. Türk begliri türk unwanlirini tashlap xitay unwanlirini qollinip xitay qaghanigha béqinip, ellik yil bijanidil xizmet qildi”.

Költégin menggü téshidiki xitayche tékistte bolsa, türkler bilen xitaylarning dost ikenliki tekitlinip, tang sulalisi hökümdari türk-xitay munasiwitini xuddi bir a'ile kishilirining munasiwitige oxshitidu. Birqanche yerde “Ata-bala” ibarisi qollinilghan bolup, bularning ichide munu mezmunda yézilghan qurlar uchraydu:

“Méning zamanimgha kelgende, türkler bilen xuddi ata-balidek bolduq. Oqlar we yalar qinigha kirdi. Urushlar toxtidi. Siler bizge chéqilmighan ehwal astida, bizmu hergiz hiyle-neyreng ishletmeymiz. Bu bundin kéyin her ikki terep chégrasigha yéngidin tajawuz qilmaydighanliqimizning kapaliti”.

Bu sözler bizge bügünki kündiki xitay hökümranliri we siyasetchilirining éghizida “Xitaylar bilen Uyghurlar ezeldin bir a'ile kishilirige oxshaymiz” dep qoyup, emeliyette Uyghur qatarliq xitay bolmighan milletlerge qarita zulum we yoshurun yoqitish siyasiti yürgüzüshi bilen héch perqlenmeydu.

Menggü tashlargha oyulghan xitayche tékistler xitay hökümranlirining tarixni öz eyni boyiche körsetmey, saxta tarix yaritish we tarixni perdazlash mahiyitini eks ettürüp béridu xalas.

Bulardin bashqa yene rusiye alimliridin merhum türkshunas piroféssor dimitriy wasilyéfmu köp yillar jenubiy sibiriye, yeni tuwa qatarliq jaylardin melum sanda tashqa oyulghan qedimki türk sözliri parchilirini tapqan bolup,  u bularning bezilirini orxun Uyghur qaghanliqi dewrige mensup dep qarighanidi.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.