Уйғур мәҗбурий әмгикигә қарши мусапиләр: мәнпәәт билән әхлақ оттурисида (2)

Уйғур дияридики қирғинчилиқниң әң муһим мәзмунлиридин бири болған мәҗбурий әмгәк һадисиси йеқинқи мәзгилләрдә бир қисим мутәхәссисләрниң қәлимидә “заманиви қуллуқ” дәп тәсвирлиниватқанлиқи мәлум. Бу һадисигә қарши тәдбирләрниң бири қатарида оттуриға чиққан “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” (UFLPA) 2022-йили июнда рәсмий иҗра қилинишқа башлиғандин буян бу һәқтики тәрәққиятлар хәлқара ахбарат васитилиридә кәң йәр алди. Шундақла буниң үнүми вә нәтиҗиси һәққидә охшимиған пикирләр оттуриға чиқишқа башлиди. Шуниң билән биргә бу саһәдә мәвҗут болуватқан йочуқлардин хитайниң қандақ пайдилинип кетиватқанлиқиму ашкара болушқа башлиди.

Хитай һөкүмитиниң UFLPA ға қарши хирислири

“уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” иҗра қилинишқа башлиғандин буян қолға кәлгән әң биваситә утуқлар америка таможна вә чегра қоғдаш идариси (CBP)ниң санлиқ мәлуматлар амбирида көзгә челиқиду. Униңда көрситилишичә, 2023-йили авғустниң ахириға қәдәр 6.1 Милярд америка доллирилиқ қиммәткә игә болған 4600 дин көпрәк мал йолланмисидики таварлар уйғур дияридики мәҗбурий әмгәккә четишлиқ болуши мумкин, дегән гуман билән америка таможнисида тутуп қелинған. Америка таможниси америка истемалчилири үчүн муәййән иқтисадий мәнпәәт елип келидиған бу товарларни қанун вә әхлақ нормиси асасида кәскинлик билән печәтлигән болсиму, америка базиридики уйғур мәҗбурий әмгики бәдилигә ишләнгән мәһсулатлар шуниң биләнла көздин ғайиб болғини йоқ. Америка таможна вә чегра қоғдаш идариси (CBP) сода башқармисиниң иҗраийә әмәлдари ерик чой (Eric Choy) бу һәқтә радийомизниң зияритини қобул қилғанда буниңдики әң муһим амилниң бири өзлириниң хитайдин келиватқан ғайәт зор миқдардики товарларни тәкшүрүп чиқиш иқтидариниң һазирқи вәзийәттә еһтияҗдин толуқ чиқалмайдиғанлиқини тәкитләйду. Харвард университетиниң тәтқиқатчиси, доктор арон гласерман (Aaron Glasserman)ниң қаришичә, буниңдики йәнә бир сәвәб хитай һөкүмитиниң бу хил иқтисадий җазаға қарши тәдбирлири пәйда қиливатқан хирислардур. У бу һәқтә радийомизниң зиярити қобул қилип, буниңдики бәзи ачқучлуқ мәсилиләрни көрситип өтти.

“һазир бизгә мәлум болған ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ шинҗаңдики мәҗбурий әмгәккә бағлинишлиқ болуши мумкин болған һәрқандақ таварни америка таможнисида тутуп қелишни нишан қилиду. Бу җәһәттин алғанда униң тәтбиқлиниш даириси бәкму кәң. Йәнә келип кириватқан товарларни ениқлаш иши уларни импорт қилғучиниң вәзиписи. Бу нуқтидин алғанда һәр күни хитайдин кәлкүндәк келиватқан ғайәт зор товарларни тәкшүрүп дәлилләп чиқиш һәқиқәтән асан әмәс. Иккинчидин, бу қанунни иҗра қилишта бәзи йочуқлар мәвҗут. Бәзи таварлар америка базириға удул хитайдин әмәс, әксичә үчинчи бир дөләт арқилиқ келиватиду. Мәсилән алайли, бир қисим товарлар шинҗаңда ишләнгәндин кейин хитай уларни вийетнамға йөткәп, андин бу җайдин америка базириға екиспорт қилиду. Буниң билән бу товарларниң әмгәк мәнбәсини сүрүштә қилғили болмайду. Үчинчи бир хил әһвал шуки, һазир мәҗбурий әмгәк билән ишләнгән бир қисим товарлар ‛әң төвән мал қиммити чеки‚дә бәлгиләнгән қиммәткә йәтмисә уларни тәкшүрмәстин өткүзүштәк йочуқтин пайдилинип базарға кириватиду. Буму мәзкур қанунниң иҗра қилинишиға бир хирис болуватиду.”

Дәрвәқә доктор аронниң қаришичә, мәҗбурий әмгәкни мәни қилидиған бу қанунниң иҗра қилиниши америка тәвәсидә оңушлуқ әмәлгә ашқан билән хитай територийәсидә сода паалийити билән шуғуллиниватқан ширкәтләр үчүн өзлириниң тәминат зәнҗиридики мәлум бир товарға “бу товар мәҗбурий әмгәк билән бағлинишлиқму?” дәп соал қоюш наһайити зор хәтәрләргә елип бариду. “муһапизәтчи”, “ню-йорк вақти гезити” қатарлиқ ахбарат васитилири көп қетимлап бу һәқтә хәвәр берип, бундақ соал қойған чәтәл ширкәтлирини яки уларға ениқ җаваб бәргән чәтәл мәслиһәтчилик ширкәтлирини хитай һөкүмитиң “чәтәл күчлириниң җасуслуқ қилмишлириға қарши туруш” намида бир тәрәп қиливәткәнликини көрситип бәргән.

“хитайниң иқтисадий рамкисида шинҗаң һәл қилғуч орунда!”

Америка һөкүмити мәҗбурий әмгәккә қарши қанунни иҗра қилиш арқилиқ бу қәбиһликни чәкләшкә тиришиватқанда хитай иҗра қиливатқан буниңға қарши механизимлар буниңдики бәзи өзгичә реаллиқни намаян қилип бериватқанлиқи мәлум. Болупму ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққандин кейин әслидики “дөләт миллий ишлар комитети” ниң мудири хитай болуштәк йеңи йүзлиниш оттуриға чиққан. 2018-Йилидин башлап музакиригә қоюлған вә 2023-йили январда рәсмий елан қилинған “хусусий карханиларниң чегра районларға йүрүш қилиши” һәққидики мәхсус уқтуруш болса буниң тәсадипи оттуриға чиқип қалған һадисә әмәсликини көрсәткән.

Доктор аронниң қаришичә, ши җинпиң һакимийити бу йүзлинишни дәл мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини чәкләш долқуни қозғалғанда башлиған. 2020-Йили елан қилинған бу һәқтики уқтурушларда улар хитай дөлитиниң иқтисадий җәһәттики гүллинишини әрзан екиспорт вә ички истималға тайинип әмәс, әксичә ишләпчиқириш көлимини кеңәйтип хәлқара истимални йүксәлдүрүш арқилиқ әмәлгә ашурмақчи болған. Бу хил зор нишанни әмәлгә ашурушта уйғур дияри дәл хитайниң ташқи сода вә енергийә байлиқи үчүн охшашла муһим сәһнә болуп қалған. Бу һәқтики зияритимиз җәрянида у мундақ деди.

“шундақ. Мениңчиму хитай һөкүмитиниң вә хитай компартийәсиниң иқтисадий сиясәтлири билән миллий сиясити бу маканда чәмбәрчәс бир гәвдилишип кәткән. Һазир биз тилға еливатқан шинҗаң райони хитай үчүн оттура асияға вә явро-асия қуруқлуқиға кеңийиштә асаслиқ өткүнчи йол һесаблиниду. Хитайниң ‛бир бәлвағ бир йол қурулуши‚ башланғандин кейин болса бу хил муһимлиқ техиму рошәнләшти. Шуңа шинҗаңниң җуғрапийәлик орни хитай үчүн бәк муһим. Йәнә бир яқтин қарайдиған болсақ шинҗаң хитайниң бәкму муһим енергийә базиси. Бу нуқтидин алғанда шинҗаң һазир хитайниң иқтисадий йүксилишидә ғайәт зор истратегийәлик қиммәткә игә. Шундақ болғанлиқи үчүн өткән бирнәччә он йилға қарайдиған болсақ хитай һөкүмитиниң шинҗаң районидики сиясәтлири изчил бихәтәрлик мәсилисини ядро қилған һалда изчил күчийип маңди. Чүнки хитай һечқачан бу земинни қолдин берип қоюшни яки ‛бөлгүнчиләр‚ниң униңға игә болуп қелишини халимайду. Дәл мушу қорқуш туйғуси уларни изчил һалда йәрлик хәлқниң миллий кимликини өчүрүп ташлап, шинҗаңниң хитай хәлқ җумһурийитиниң һәқиқий бир қисмиға айландурушқа үндәп келиватиду.”

Дәл мушу хил дөләт сиясити вә истратегийәси түпәйлидин уйғур дияри һазир хитай үчүн “һәрқандақ бәдәл кетиштин қәтийнәзәр җәзмән сақлап қелиш зөрүр болған” маканға айлинип қалған. Авғустта хитай рәси ши җинпиң уштумтут үрүмчидә зиярәттә болғанда тәкитлигән уйғур дияридики “иҗтимаий муқимлиқ” ниң биринчи вәзипә икәнлики тоғрисидики йолйоруқму бу хил сиясий арқа көрүнүшниң йеқин кәлгүсидә изчил давам қилидиғанлиқидин бешарәт, дәп қариливатқанлиқи мәлум.