Uyghur mejburiy emgikige qarshi musapiler: menpe'et bilen exlaq otturisida (2)

Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning eng muhim mezmunliridin biri bolghan mejburiy emgek hadisisi yéqinqi mezgillerde bir qisim mutexessislerning qelimide “Zamaniwi qulluq” dep teswirliniwatqanliqi melum. Bu hadisige qarshi tedbirlerning biri qatarida otturigha chiqqan “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” (UFLPA) 2022-yili iyunda resmiy ijra qilinishqa bashlighandin buyan bu heqtiki tereqqiyatlar xelq'ara axbarat wasitiliride keng yer aldi. Shundaqla buning ünümi we netijisi heqqide oxshimighan pikirler otturigha chiqishqa bashlidi. Shuning bilen birge bu sahede mewjut boluwatqan yochuqlardin xitayning qandaq paydilinip kétiwatqanliqimu ashkara bolushqa bashlidi.

Xitay hökümitining UFLPA gha qarshi xirisliri

“Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ijra qilinishqa bashlighandin buyan qolgha kelgen eng biwasite utuqlar amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi (CBP)ning sanliq melumatlar ambirida közge chéliqidu. Uningda körsitilishiche, 2023-yili awghustning axirigha qeder 6.1 Milyard amérika dolliriliq qimmetke ige bolghan 4600 din köprek mal yollanmisidiki tawarlar Uyghur diyaridiki mejburiy emgekke chétishliq bolushi mumkin, dégen guman bilen amérika tamozhnisida tutup qélin'ghan. Amérika tamozhnisi amérika istémalchiliri üchün mu'eyyen iqtisadiy menpe'et élip kélidighan bu towarlarni qanun we exlaq normisi asasida keskinlik bilen péchetligen bolsimu, amérika baziridiki Uyghur mejburiy emgiki bedilige ishlen'gen mehsulatlar shuning bilenla közdin ghayib bolghini yoq. Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi (CBP) soda bashqarmisining ijra'iye emeldari érik choy (Eric Choy) bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qilghanda buningdiki eng muhim amilning biri özlirining xitaydin kéliwatqan ghayet zor miqdardiki towarlarni tekshürüp chiqish iqtidarining hazirqi weziyette éhtiyajdin toluq chiqalmaydighanliqini tekitleydu. Xarward uniwérsitétining tetqiqatchisi, doktor aron glasérman (Aaron Glasserman)ning qarishiche, buningdiki yene bir seweb xitay hökümitining bu xil iqtisadiy jazagha qarshi tedbirliri peyda qiliwatqan xirislardur. U bu heqte radiyomizning ziyariti qobul qilip, buningdiki bezi achquchluq mesililerni körsitip ötti.

“Hazir bizge melum bolghan ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ shinjangdiki mejburiy emgekke baghlinishliq bolushi mumkin bolghan herqandaq tawarni amérika tamozhnisida tutup qélishni nishan qilidu. Bu jehettin alghanda uning tetbiqlinish da'irisi bekmu keng. Yene kélip kiriwatqan towarlarni éniqlash ishi ularni import qilghuchining wezipisi. Bu nuqtidin alghanda her küni xitaydin kelkündek kéliwatqan ghayet zor towarlarni tekshürüp delillep chiqish heqiqeten asan emes. Ikkinchidin, bu qanunni ijra qilishta bezi yochuqlar mewjut. Bezi tawarlar amérika bazirigha udul xitaydin emes, eksiche üchinchi bir dölet arqiliq kéliwatidu. Mesilen alayli, bir qisim towarlar shinjangda ishlen'gendin kéyin xitay ularni wiyétnamgha yötkep, andin bu jaydin amérika bazirigha ékisport qilidu. Buning bilen bu towarlarning emgek menbesini sürüshte qilghili bolmaydu. Üchinchi bir xil ehwal shuki, hazir mejburiy emgek bilen ishlen'gen bir qisim towarlar ‛eng töwen mal qimmiti chéki‚de belgilen'gen qimmetke yetmise ularni tekshürmestin ötküzüshtek yochuqtin paydilinip bazargha kiriwatidu. Bumu mezkur qanunning ijra qilinishigha bir xiris boluwatidu.”

Derweqe doktor aronning qarishiche, mejburiy emgekni men'i qilidighan bu qanunning ijra qilinishi amérika teweside ongushluq emelge ashqan bilen xitay téritoriyeside soda pa'aliyiti bilen shughulliniwatqan shirketler üchün özlirining teminat zenjiridiki melum bir towargha “Bu towar mejburiy emgek bilen baghlinishliqmu?” dep so'al qoyush nahayiti zor xeterlerge élip baridu. “Muhapizetchi”, “Nyu-york waqti géziti” qatarliq axbarat wasitiliri köp qétimlap bu heqte xewer bérip, bundaq so'al qoyghan chet'el shirketlirini yaki ulargha éniq jawab bergen chet'el meslihetchilik shirketlirini xitay hökümiting “Chet'el küchlirining jasusluq qilmishlirigha qarshi turush” namida bir terep qiliwetkenlikini körsitip bergen.

“Xitayning iqtisadiy ramkisida shinjang hel qilghuch orunda!”

Amérika hökümiti mejburiy emgekke qarshi qanunni ijra qilish arqiliq bu qebihlikni chekleshke tirishiwatqanda xitay ijra qiliwatqan buninggha qarshi méxanizimlar buningdiki bezi özgiche ré'alliqni namayan qilip bériwatqanliqi melum. Bolupmu shi jinping hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin eslidiki “Dölet milliy ishlar komitéti” ning mudiri xitay bolushtek yéngi yüzlinish otturigha chiqqan. 2018-Yilidin bashlap muzakirige qoyulghan we 2023-yili yanwarda resmiy élan qilin'ghan “Xususiy karxanilarning chégra rayonlargha yürüsh qilishi” heqqidiki mexsus uqturush bolsa buning tesadipi otturigha chiqip qalghan hadise emeslikini körsetken.

Doktor aronning qarishiche, shi jinping hakimiyiti bu yüzlinishni del mejburiy emgek mehsulatlirini cheklesh dolquni qozghalghanda bashlighan. 2020-Yili élan qilin'ghan bu heqtiki uqturushlarda ular xitay dölitining iqtisadiy jehettiki güllinishini erzan ékisport we ichki istimalgha tayinip emes, eksiche ishlepchiqirish kölimini kéngeytip xelq'ara istimalni yükseldürüsh arqiliq emelge ashurmaqchi bolghan. Bu xil zor nishanni emelge ashurushta Uyghur diyari del xitayning tashqi soda we énérgiye bayliqi üchün oxshashla muhim sehne bolup qalghan. Bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida u mundaq dédi.

“Shundaq. Méningchimu xitay hökümitining we xitay kompartiyesining iqtisadiy siyasetliri bilen milliy siyasiti bu makanda chemberches bir gewdiliship ketken. Hazir biz tilgha éliwatqan shinjang rayoni xitay üchün ottura asiyagha we yawro-asiya quruqluqigha kéngiyishte asasliq ötkünchi yol hésablinidu. Xitayning ‛bir belwagh bir yol qurulushi‚ bashlan'ghandin kéyin bolsa bu xil muhimliq téximu roshenleshti. Shunga shinjangning jughrapiyelik orni xitay üchün bek muhim. Yene bir yaqtin qaraydighan bolsaq shinjang xitayning bekmu muhim énérgiye bazisi. Bu nuqtidin alghanda shinjang hazir xitayning iqtisadiy yüksilishide ghayet zor istratégiyelik qimmetke ige. Shundaq bolghanliqi üchün ötken birnechche on yilgha qaraydighan bolsaq xitay hökümitining shinjang rayonidiki siyasetliri izchil bixeterlik mesilisini yadro qilghan halda izchil küchiyip mangdi. Chünki xitay héchqachan bu zéminni qoldin bérip qoyushni yaki ‛bölgünchiler‚ning uninggha ige bolup qélishini xalimaydu. Del mushu qorqush tuyghusi ularni izchil halda yerlik xelqning milliy kimlikini öchürüp tashlap, shinjangning xitay xelq jumhuriyitining heqiqiy bir qismigha aylandurushqa ündep kéliwatidu.”

Del mushu xil dölet siyasiti we istratégiyesi tüpeylidin Uyghur diyari hazir xitay üchün “Herqandaq bedel kétishtin qet'iynezer jezmen saqlap qélish zörür bolghan” makan'gha aylinip qalghan. Awghustta xitay resi shi jinping ushtumtut ürümchide ziyarette bolghanda tekitligen Uyghur diyaridiki “Ijtima'iy muqimliq” ning birinchi wezipe ikenliki toghrisidiki yolyoruqmu bu xil siyasiy arqa körünüshning yéqin kelgüside izchil dawam qilidighanliqidin bésharet, dep qariliwatqanliqi melum.