Мәркизий асия русийә вә хитайниң тәсири астида қаламду?

Мәлум болушичә, совет иттипақи ғулап, униң тәркибидики җумһурийәтләр мустәқиллиқ алғандин кейин, русийә вә хитай өзлириниң мәркизий асияға болған сиясий вә иқтисадий тәсирини күчәйтишкә киришкән.

Русийә мустәқиллиқиниң дәсләпки йиллиридила сабиқ оттура асия совет җумһурийәтлирини өзиниң тәсир даирисигә киргүзүшкә тиришқан болсиму, хитай бу мәсилидә униң асасий риқабәтчисигә айланған. Ундақта мәркизий асия русийә вә хитайниң тәсири астида қаламду? бу хилдики талаш-тартишлар һелиһәм оттура асия ахбаратлирида күн тәртиптә тутуп турулмақта.

Йеқиндин буян, йәни өзбекистанниң йеңи президентлиқиға шавкәт мирзияйев сайланғандин кейин, мәркизий асия мәмликәтлири, йәни таҗикистан, қирғизистан, өзбекистан, түркмәнистан вә қазақистан арисидики мунасивәтләрдә җанлиниш, йеңилиниш әһвали байқилишқа башлиди. Мутәхәссисләр шавкәт мирзияйевниң келиши билән һәқиқәтәнму мәркизий асияниң геосиясий һаятида өзгиришләр йүз бәргәнликини илгири сүрмәктә.

Русийәниң “карнеги ру” ахбарат агентлиқида елан қилинған “кремилдин авайлап. Оттура асия мустәқиллиқиға тәйярму: оттура асия муқимлиқи” намлиқ мақалиниң аптори пйетр бологоф ташкәнттә йеңи актип вә һәрикәтчан президентниң тәхткә келиши билән әмди башқа мәмликәтләрниң оттура асия җумһурийәтлири арисидики қариму-қаршилиқларни өз мәнпәәтлиридә пайдилинишниң оңайға чүшмәйдиғанлиқини, шундақтиму бу райондики дөләтләрниң иқтисад вә бихәтәрлик мәсилилиридә русийәсиз өз алдиға болушиға техи әтигән икәнликини оттуриға қойған.

Униң пикричә, оттура асия 19-әсирниң иккинчи йеримидин башлап русийә вә әнглийәниң тәсири астида болған болса, әмди бүгүнки күндә бу чоң районға биваситә униң қошнилири русийә вә хитай нәзәр ағдурмақта.

У, хитайни оттура асияда, биринчи нөвәттә, иқтисадий, йәни мәбләғ селиш мәсилилири қизиқтуруватқанлиқини, русийәниң болса, явро-асия иқтисадий иттипақ даирисидә өз пиланлирини әмәлгә ашурушқа тиришиватқанлиқини билдүриду.

Мақалә апториниң ейтишичә, мәркизий асия җумһурийәтлири илгириму өз-ара һәмкарлиқ тәшкилатини қурушқа тиришип кәлгән болсиму, амма бу һеч нәтиҗә бәрмигән. Һазир йәнә бу мәсилә күн тәртипигә чиқмақта.

Пйетр бологоф мундақ дәп язиду: “оттура асиядики районлуқ бирлишишниң баш чәклигүчиси-бу русийә мәнпәәтлири. А қ ш вә явропа иттипақи, биринчи нөвәттә, мундақ тәшкилатни кремилниң тәсиригә қарши һәрикәт сүпитидә қобул қилған болатти, хитай бу районда бир пүтүн иқтисадий бошлуқниң қурулушиға мәнпәәтдар болған болар иди. Москвада сабиқ иттипақдаш җумһурийәтләрниң шималий қошнисиниң қатнишишисиз бирикиши қануний рәвиштә рәнҗиш пәйда қилиду.”

Қирғизистанниң “время востока” ахбарат-аналитикилиқ лайиһисидә берилгән “мәркизий асия бихәтәрликиниң қурулуши: мәсилиләр вә келәчики” намлиқ мақалида ейтилишичә, коллектиплиқ бихәтәрлик шәртнамиси тәшкилати мәркизий асияда явро-асияниң бирикиш принсиплирини көзләватқан болса, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати бу районниң пәйдин-пәй хитайлишишини көзәлйдикән.

Мақалида шундақла мустәқил дөләтләр һәмкарлиқи, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати, коллектиплиқ бихәтәрлик шәртнамиси тәшкилати охшаш тәшкилатларниң униң әзалири арисидики мунасивәтләрни мустәһкәмләшкә, уларниң хәлқара вәзийәткә бир омумий баһа беришқа қадир әмәслики ейтилған. Мәзкур тәшкилатлар көпинчә өз паалийитини тәкрарлаш билән шуғулланмақта.

Сиясәтшунас ғалим агелеуофниң қаришичә, мәркизий асия җумһурийәтлириниң бирикиши мушу күнгичә бәзи мәмликәтләрниң қаршилиқиға учримақта.

У бу мәсилиниң һазирқи әһвали һәққидә тохтилип, мундақ деди: “мубада мәркизий асия мустәһкәмлинидиған болса, у хели күчкә кирип, һәм москва, һәм бейҗиң билән болған мунасивәтлиридә уларниң барлиқи өзлирини ишәнчлик тутидиған болиду. Әгәрдә бизниң җумһурийәтлиримиз өз-ара мунасивәтләрни мустәһкәмләйдиған болса, әһвалимиз хели еғир болиду. У вақитта биз даим русийә вә хитайға беқинди болуп, ғәрбтин йирақлишимиз. Һеч кимгә беқинди болмаслиқимиз үчүн бизгә бир пүтүн система қуруп, йеқин қошнилиримиз билән өзара һәмкарлишишимиз лазим.”

У буниңдин ташқири, мәркизий асияниң һәм русийә, хитай билән болған сиясий, иқтисадий вә башқа мунасивәтлиридә, биринчи нөвәттә, өз мәнпәәтлирини қоғдашниң муһимлиқини алаһидә тәкитлиди.

Сиясәтшунас расул җумалиниң пикричә, мәркизий асия мәмликәтлириниң бирикиши әнә шу мәмликәтләр рәһбәрлиригә бағлиқ болуп, улар бу җәһәттә дадил һәрикәтләрни йүргүзүши лазим. У мундақ деди: “гәп бизниң райондики рәһбәрләрниң мушуниңға тәйяр икәнликидә, сиртқи күчләрниң буниңға арилишишиға зәрбә берәлишидә. Сәвәби сиртқи күчләр мәркизий асиядики хәлқләрниң бир-бири билән бирикип, бу районниң күчлүк болушини халимайду. Әксичә, һәм хитай, һәм русийә, һәм ғәрб уларниң бирикип кетишигә қарши туриду. Қазақ билән өзбекниң йеқин болмиғанлиқи, қазақ билән қирғизниң йеқин болмиғанлиқи улар үчүн пайдилиқ.”

Расул җумали бу йәрдә мәркизий асия дөләтлириниң, шу җүмлидин, қазақистанниң русийә беқиндилиқидин үзүл-кесил қутулушиниң муһимлиқини, лекин буниң оңай иш әмәсликини, шундақла мәркизий асия җумһурийәтлири бирликиниң мустәһкәмлинишидә өзбекистанниң һәл қилғучи рол ойнаш мумкинликини оттуриға қойди.

“регнум” агентлиқи елан қилған “өзбекистан президенти хитайда сода саһәсидә һәмкарлишишни муһакимә қилиду” намлиқ хәвәрдә ейтилишичә, мушу йили май ейиниң оттурилирида өзбекистан президенти шавкәт мирзийейеф хитайда рәсмий зиярәттә болмақчи.

Бу зиярәт мәркизий асияға қандақ йеңи өзгиришләрни елип келиду? бу мутәхәссисләрниң җиддий муһакимисидә болидиған нөвәттики мәсилидур.