Rechil xarris: meshrep eslide sehnide oynilidighan naxsha-usulla emes, belki xelqning ichki küchi idi

Muxbirimiz nur'iman
2020.06.24
Mengguluk-meshrep-konsertidin-korunush-1.jpg Uyghur élining sen'et yurti artisliri qazaqistan'gha élip barghan “Menggülük meshrep” namidiki tiyatirlashturulghan konsért programmisidin körünüsh. 2016-Yili 25-may, almuta.
RFA/Oyghan

Muhajirette chong bolghan, Uyghur medeniyitini saqlap qilish üchün jan köydürüwatqan ot yürek Uyghur yashliri qurghan “Tarim tori” sehipisi Uyghurlargha tonushluq bolghan meshrep heqqide üch bölümlük tor ilmiy muhakime yighini uyushturghanidi. 21-Iyun bu muhakime yighinining üchinchi bölümi yeni axirqi bölümi ötküzüldi.

Mezkur yighinda asasliqi meshrepning qandaq qilip gheyriy maddiy miraslar qatarigha kirgenliki, bu tizimlikke kirgendin kéyin heqiqiy meshrepke bolghan tesiri we qazaqistandiki Uyghurlar arisida dawam qiliwatqan meshrep heqqide tepsiliy melumatlar bérildi.

Firansiyede turushluq filim ishligüchi we muzika tetqiqatchisi doktor muqeddes mijit mexsus Uyghur sen'itini tetqiq qilidighan bolup u meshrepni tonushturup mundaq dédi: “Meshrep déginimiz eslide héchkim uyushturmisimu xelqning kündilik turmushigha singip ketken bir pa'aliyet”.

Uning pikirlirige qarighanda, meshrep Uyghurlarning ewladlirigha edep-exlaq, qa'ide-yosun ögitidighan mekteplik rolini oynighan. Uyghurlarda: “Balangni chong qilip mektepke ber, mekteptin yan'ghanda meshrepke ber”, “Alim bolay déseng mektepke bar, adem bolay déseng meshrepke bar” dégendek eqliye söz we maqal-temsiller bar.

Uyghur meshrepliri Uyghur jem'iyitining ésil exlaq qurulmisini barliqqa keltürüshte hazirqi zaman ma'arip terbiyisidin artuqraq rol oynighan seyyare exlaq dersxanisi. Uyghur yigitlirining merdlik, séxiyliqini sinaydighan taraza, chidam jasaritini tawlaydighan ochaq bolghan.

Muqeddes xanim meshrepning Uyghur jem'iyitidiki roli heqqide toxtilip mundaq dédi: “Meshrep jama'iti jem'iyet exlaqini tekshürüp, toghrilap turidu. Yaman ishlardin tosup, yaxshi ishlarni tewsiye qilidu”.

U yene meshrep jama'itining jem'iyet mesililirini hel qilishta hökümetning yardimige qarap turmay özliri meslihetliship hel qilidighanliqini éytti. Uyghurlarning mushundaq özlükidin teshkillinip öz mesilisini özi hel qilishi hökümetning meshrep jama'itini basturush seweblirining biri ikenlikini tekitlidi.

2010-Yili noyabirda xitay hökümitining iltimas sunushi bilen birleshken döletler teshkilati ma'arip, ilim-pen we medeniyet teshkilati (UNESCO) meshrepni jiddiy qoghdashqa mohtaj shekilsiz medeniyet mirasliri tizimlikige kirgüzdi.

London sherq we afriqa tetqiqati uniwérsitétining proféssori, Uyghur medeniyiti tetqiqati bilen shughullan'ghili 20 yil bolghan rechil xarris xanim 21-iyun ötküzülgen söhbetning heqiqeten muhim bir téma ikenlikini eskertti. Meshrepning xelqning qolidin élinip xitayning kontrolluqigha ötkenlikige epsuslinidighanliqini éytip mundaq dédi: “Tünügünki(muhakime yighinida) meshrep we uning gheyriy maddiy miraslar qatarigha kirgüzülgenliki heqqide toxtalduq. Meshrepning xitayning kontrolluqidiki gheyriy maddiy miraslar qatarigha kirgüzüshidiki mesililer heqqide nurghun tetqiqat maqalisi yézip birleshken döletler teshkilatining ma'arip, ilim-pen we medeniyet teshkilati (UNESCO) gha sundum. Xitay hökümiti xelqning ichidiki nahayiti küchlük bir medeniyitini özgertip, peqet sehnide köridighan naxsha-usulgha aylandurup qoydi. Uyghur xelqining medeniyiti xelqning qolidin tartiwélinip hökümetning kontirolluqigha ötti. Yerlik xelqning küchi medeniyitini saqlap qélishtiki küchi ajizlidi”.

Muhajirette yashawatqan Uyghurlarning eng chong endishisi öz medeniyiti saqlap qalalmasliq bolmaqtiken. Chet'elde chong bolghan, Uyghurluqidin pexirlinidighan bir türküm ot yürek yashlar Uyghur medeniyitini saqlap qélishning texirsizlikini tonup yetken. Amérika, en'gliye, kanada, awstraliye we bashqa yerlerde yashaydighan yashlar tor dunyasidin paydilinip bir sehne hazirlighan bolup, bu sehnide Uyghurlarni dunyagha tonutush bilen bir waqitta Uyghurlarni bir-birige baghlashni meqset qilghan. Muqeddes mijit xanim éytqan meshrepning özlükidin teshkillinish roli boyiche özlükidin teshkillinip qayta meshrep rohini namayan qélishni pilanlighan. Mezkur” meshrep “Heqqidiki muhakime yighinini ashu yashlar uyushturghaniken.

“Tarim tori” ning qurghuchiliridin biri bolghan, en'gliyede turushluq zulpiqar ablikimning éytishiche, bu qétimliq muhakime yighini ular uyushturghan üch muhakime yighinining biri iken. Emma meshrep medeniyiti tonushturush muhim dep qarighan bolghachqa üch bölümge ayrip, meshrep we meshrepning Uyghur medeniyitige bolghan rolini tonushturghan. U mundaq dédi: “Eslide tor muhakime yighinlirida bir téma bir bölüm bolatti, lékin meshrepning Uyghur medeniyitidiki rolini bilgendin kéyin, biz ‛meshrep‚ toghrisida aldirimay tepsiliy muhakime qilishni toghra taptuq”.

Axirida rechil xarris xanim Uyghurlarning nahayiti medeniyetlik ikenlikini tekitlidi we bu medeniyiti choqum saqlap qalalaydighanliqini éytip mundaq dédi:” muhajirettiki Uyghurlar medeniyitini saqlap qélish, qoghdash we kéyinkilerge yetküzüsh üchün choqum qolidin kélidighanning hemmini qilishi kérek. Hazir qazaqistandiki Uyghurlar Uyghur medeniyitini esli endizisi boyiche rawajlandurushqa tirishiwatidu. Lékin u peqet sherqiy türkistandiki büyük medeniyetning kichikkine bir qismi bolsimu, eger endize saqlinipla qalsa kéyin rawajlandurghili bolidu. Qazaqistandiki Uyghur medeniyitining iznaliri bir ümid. Yene qanche yildin kéyin bolidu biz bilmeymiz, lékin bir küni wetendiki Uyghurlar arisida Uyghur medeniyiti yene qayta güllinidu. Shunga muhajirettiki Uyghurlarning medeniyitini saqlap qilishtiki tirishchanliqi bek muhim “.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.