Б д т кишилик һоқуқ алий комиссари мишел бачелетниң хитайда болидиған зиярити һәқиқий зиярәт боламду?

Б д т кишилик һоқуқ ишханиси баянатчиси 5-айниң 10-күни б д т кишилик һоқуқ алий комиссари мишел бачилет (Michelle Bachelet) ниң 5-айниң ахирида хитайға зиярәткә берип, уйғур районидики кишилик һоқуқ әһвалини көздин кәчүрмәкчи болғанлиқини елан қилғаниди. “җәнубий хитай әтигәнлик почтиси” гезитиниң 19-май күни бәргән хәвиридә, мишел бачелетниң хитайға, җүмлидин уйғур райониға елип баридиған зияритиниң муқимлашқанлиқи билдүрүлгән. Бу б д т ниң сабиқ кишилик һоқуқ алий комиссари луйис арбор (Louise Arbour) 2005-йил хитайни зиярәт қилип 17 йилдин кейин әмәлгә ашқан зиярәт һесаблинидикән. Нөвәттә бу зиярәт өз қәрәлидә елип берилишқа муқимлашқан болсиму, зиярәтниң қандақ вә қайси шәкилдә болуши хәлқара таратқуларниң диққәт нуқтисиға айланған.

Б д т кишилик һоқуқ ишханисиниң билдүрүшичә, мишел бачелетниң бу қетимлиқ хитай зияритиниң асаслиқ нуқтиси уйғур районидики кишилик һоқуқ әһвалини игиләш, хәлқара җәмийәт изчил диққәт қиливатқан ирқий қирғинчилиқ җинайитини тәкшүрүш икән.

Хитай һөкүмити бу җинайитини етирап қилмай келиватқан болуп, уйғур районида йиғивелиш лагери барлиқини инкар қилип, уни террорлуқ вә радикализмни йоқитиш үчүн қурған “кәсипий тәрбийәләш мәркизи” дәп атап кәлгәниди. Хитай ташқий ишлар министерлиқиниң баянатчиси җав лиҗийән 11-май күни мухбирларни күтивелиш йиғинида, хитай һөкүмитиниң мишел бачелет башчилиқидики 5 кишилик өмәкни қарши алидиғанлиқини, әмма бу зиярәтниң “җинайәтни тәкшүрүп дәлилләш” характеридә елип берилишиға йол қоймайдиғанлиқини билдүргән.

Б д т кишилик һоқуқ алий кеңиши баянатчиси елизабит троссел (Elizabeth Throssell) ниң 19-май күни радийомизға билдүрүшичә, б д т кишилик һоқуқ алий комиссари мишел бачелет вә униң алдин баридиған өмики ковид юқуми сәвәбидин гуаңҗу билән уйғур районидин башқа җайға бармайдикән.

Франсийә агентлиқиниң 17-май күнидики хәвиридә, б д т кишилик һоқуқ ишханисиниң бу қетимлиқ зиярәт һәққидә билдүргән бәзи мәлуматлири берилгән болуп, униңда ейтилишичә, мишел бачелетниң бу қетимлиқ зиярити бир һәптә давамлишидикән, бу җәрянда у хитайниң юқири дәриҗилик әмәлдарлири билән көрүшидикән, сөһбәт темиси асасән дуня вә район характерлик кишилик һоқуқ мәсилиси болидикән.

Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәнди зияритимизни қобул қилип, б д т кишилик һоқуқ алий комиссари мишел бачелетниң бу қетимлиқ зияритиниң һәқиқий зиярәт болушиға гуман билән қарайдиғанлиқини, әмма йәнила зиярәттин кейинки нәтиҗигә қараш керәкликини билдүрди.

Өткән йилниң ахиридин бери хәлқарадики кишилик һоқуқ тәшкилатлири б д т кишилик һоқуқ алий комиссарини уйғур райони һәққидики доклатни елан қилишқа чақирип кәлгәниди. Мишел бачелет ишханиси баянатчиси бу доклатниң бу қетимлиқ зиярәттин бурун елан қилинмайдиғанлиқини билдүргән һәм қачан елан қилидиғанлиқ учуриниму бәрмигән. Униң ейтишичә, хитайму б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң әзаси болғини үчүн, мәзкур доклат тәйярланғандин кейин, уларниң көрүшигә сунулидикән, хитай тәрәпму униңға көз қаришини билдүридикән.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң хитай ишлири мәсули софи ричардсон ханим зияритимизни қобул қилип, мишел бачелетниң әслидә уйғур райони һәққидики кишилик һоқуқ доклатини бу қетимлиқ зиярәттин бурун елан қилиши керәкликини билдүрүп мундақ деди: “мишел бачелет бу доклатни хитайни зиярәт қилиштин бурун елан қилмайдиғанлиқини ейтқаниди. Мениң билишимчә, у бу доклатни бу қетимлиқ зиярәттин кейин елан қилидиғанлиқи һәққидиму вәдә бәрмиди. У бу қетимлиқ зиярәттин кейин елан қилмақчи болған доклатиға немиләрни қошиду, техи ениқ әмәс. Лекин уни тәкшүрүп беқиш керәк, әмма биз униң ишханисидин униң шундақ қилидиғанлиқи һәққидә һечнемә аңлимидуқ. Биз униң бу доклатни бу қетимлиқ зиярәтниң алдида елан қиливетишигә мәдәт бәргәнидуқ, чүнки бу доклаттики пакитларни дуняға ашкарилиғанда, уйғур районидики кишилик һоқуқ җинайитиниң зиянкәшликигә учриғучилардин, бәлки дуняниң һәр қайси җайлиридики уйғур вә қазақлардин техиму көп испат көрсәткили болидиғанлиқиға ишинәттуқ. Шундақла мишел бачелет ханим бу арқилиқ хитайдики еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә аит испатларни хитайниң өзигә көрситип, бу мәсилини һәқиқий, адил бир тәрәп қилишниң чарисини тепишқа тиришатти”.

Мишел бачелет ишханиси йәнә мишел бачелет өмикиниң хитай даирилири билән уйғур районидики кишилик һоқуқ мәсилиси тоғрулуқ соал сорайдиғанлиқини, улар билән болған сөһбәттин алған учурларни кишилик һоқуқ доклатиға киргүзидиғанлиқини, шуңа бу доклатни хитайни зиярәт қилиштин бурун елан қилмайдиғанлиқини билдүргән.

Софи ричардсон ханим “әгәр б д т кишилик һоқуқ алий комиссари мишел бачилет бу доклатни бу қетимлиқ зиярәттин кейин елан қилса қандақ болиду?” дегән соалимизға җаваб берип мундақ деди: “биз буни билмәймиз. Чүнки у бу доклатни елан қиламду-қилмамду, буниму билмәймиз. Бизниң диққәт нуқтимиз, униң бу зиярәтни қандақ шәрт, қандақ мәқсәттә елип баридиғанлиқи, зиярәтниң қандақ мәзмунларни өз ичигә алидиғанлиқи, униң нәгәр баридиғанлиқи вә кимләр билән көрүшидиғанлиқи, қанчилик әркин болалайдиғанлиқи мәсилисидур. Мәнчә, наһайити рошәнки, хитай һөкүмити бу қетимлиқ зиярәтни пүтүнләй контрол қиливалиду, шу арқилиқ униңға хитай һөкүмити чәклигән нәрсиләрни көрсәтмәйду яки аңлатмайду”.

Долқун әйса әпәнди хитайниң бу зиярәтни өз мәнпәәти үчүн хизмәт қилдуруши мумкинликини, буниң үчүн көп оюнларни ойнаватқанлиқини, әмма б д т кишилик һоқуқни тәкшүрүш өмикиниңму өзиниң ролини җари қилдурушқа тиришидиғанлиқини, ахирқи баянат елан қилинғичә артуқ әндишә вә гуман қилишниң һаҗити йоқлуқини билдүрди.

Буни бесиш арқилиқ, пикриңизни йезиң

• Принт
• Һәмбәһр
• Әвәтиш

Барлиқ пикир - баянларни көрүш.

• Бүгүнки аңлитиш
• Илгирики аңлитишлар