Бачелетниң нәтиҗисиз ахирлашқан зиярити вә хитайниң чоти

Б д т кишилик һоқуқ комитетиниң алий комссари мишел бачелет хитай зияритидин кейин, тор арқилиқ баянат елан қилди. Әмма униң баянати хәлқара җәмийәт вә муһаҗирәттики уйғур җамаити арисида күчлүк наразилиқ қозғиди. Мишел бачелетниң бу қетимлиқ хитай зияритиниң һәқиқий мәнидики б д т кишилик һоқуқ алий комиссариниң ирқий қирғинчилиқни чәклимисиз тәкшүрүш сәпири әмәслики һәққидә алдин көплигән хәвәр вә баянатлар берилгән иди, йәнә келип бачелетниң бу қетимлиқ хитай зияритигә сәвәб болғини йәнила уйғур ирқий қирғинчилиқи иди. У, хитайниң ирқий қирғинчилиқ җинайитиниң “терорлуқ вә диний әсәбийликкә қарши туруш икәнлики” гә бир аз “гуман вә әндишә билән қарайдиғанлиқи” ни оттуриға қойғандәк қилсиму, маһийәттә униң бу сөзлиридә уйғурларниң “әсәбийлик” вә “терорлуқ” билән болған алақиси хитайниң лагерларни қурушиға асаслиқ сәвәб болған дегәнни има қилғаниди. Болупму мишел бачелетниң хитай зиярити җәрянида “қәшқәр конашәһәр һөҗҗәтлири” дин ибарәт хитайниң ирқий қирғинчилиқиниң полаттәк дәлил-испатлири ашкариланған болсиму, әмма мишел бачелет йәнила хитайни ақлиди. Ундақта, хитай мишел бачелетниң зияртидин зади қандақ нәтиҗигә еришти?

Уйғур ирқий қирғинчилиқини инкар қилиш

Нөвәттә хитай ахбарат вастилири тәрәп-тәрәптин мақалә вә баянатларни елан қилип, мишел бачелетниң “адаләтни яқилиған” лиқини ағзи-ағзиға тәгмәй махташмақта. Шуниң билән бир вақитта хитай һөкүмити өзиниң уйғурларға елип барған ирқий қирғинчилиқ җинайәтлирини пүтүнләй инкар қилмақта. 29-Май күни хитайниң зувани болған “йәр шари вақит гезити” дә “америка вә ғәрб мишел бачелеткә бесим ишлитип, хитайни қарилиялмайду!” намлиқ баш мақалә елан қилинди. Мақалидә мишел бачелетниң хитайни зиярәт қилишини ғәрб әллириниң тәләп қилғанлиқини, у бу қетимлиқ зиярәт җәрянида хитайда көргән вә аңлиғанлирини битәрәп һалда сәмимийлик билән баян қилған болсиму, әмма америка башлиқ ғәрб әллириниң мишел бачелетниң баянатидин гуман қилғанлиқини, шундақла хитайни қарилайдиған йәнә бир мунчә “ялған испатларни ойдуруп чиққан” лиқини оттуриға қойған.

Мәзкур мақалидә йәнә уйғурлар һәққидә ашкариланған “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” қатарлиқ барлиқ дәлил-испатларниң ялғанлиқи, америка қатарлиқ ғәрб дунясиниң “хитайға төһмәт қиливатқанлиқи”, әмма реаллиқта болса америка қатарлиқ бир қисим ғәрб дөләтлириниң буни баһанә қилип аталмиш “шинҗаң мәсилиси” ни көтүрүп чиқиватқанлиқи тилға елинған. Мақалидә йәнә америка башлиқ ғәрб әллириниң хитайдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә аит аталмиш “полаттәк испат” ларни ясап чиқип, кишиләрни ишәндүрмәкчи боливатқанлиқини, йеқинқи бир қанчә йилдин буян вашингитонниң пүткүл ғәрб дунясиға баш болуп, аталмиш “ғайиплар тизимлики” ни ойдуруп чиқарғанлиқини, ғәрб таратқулириниң аталмиш “лагер шаһитлири” ниң һекайилиригә асаслинип, “ирқий қирғинчилиқ”, “мәҗбурий әмгәк” һәққидә қорқунчлуқ “сахта һекайә” ләрни тоқуп чиқиватқанлиқини, һалбуки, ғәрб таратқулириниң бу хил ялғанчилиқниң асанла ашкара болуп қалидиғанлиқини, шинҗаңға берип баққан һәрқандақ кишиниң америка вә ғәрбниң шинҗаң тоғрисидики әпсанилириниң қип-қизил бимәнилик икәнликини көрүп йетәләйдиғанлиқини оттуриға қойған.

Мақалидә йәнә мишел бачелетниң хитай зиярити давамида хитайниң кишилик һоқуқ вәзийитини өз көзи билән көрүш, чүшиниш пурситигә еришкәнликини, бачелетниң хитай һөкүмити узун йиллардин буян елип бериватқан намратлиқни йилтизидин түгитиш хизмәтлиригә юқири баһа бәргәнликини шәрһийлигән. Униңдин башқа мишел бачелетниң хитайниң терорлуқ вә әсәбийликкә қарши туруш тема қилинған чоң типтики көргәзмисини көргәнлики, уйғурлар вә бир қисим мутәхәссисләр билән бивастә учришип, сөһбәтлишиш пурситигә еришкәнликини, мишел бачелетниңму бу һәқтики баянатида мәзкур учришишниң назарәттин мустәсна һалда елип берилғанлиқини тилға алғанлиқини алаһидә тәкитлигән.

Йиғип ейтқанда, мәзкур мақалидә мишел бачелетниң хитай зиярити арқилиқ уйғурларниң ирқий қирғинчилиққа учримиғанлиқини ташқий дуняға мундақ икки ноқтидин испатлимақчи болған. Бири, уйғурларниң лагерларға қамилиши хитайниң уйғурларға қарши ирқий қирғинчилиқ елип бармақчи икәнликидин болмастин, бәлки диний әсәбийлик вә терорлуқни йоқитишни мәқсәт қилғанлиқидин болғанмиш; йәнә бири, уйғурларниң кишилик һоқуқ мәсилиси ташқий дуняда ейтиливатқандәк қорқунчлуқ болмастин, бәлки һәрқандақ кишиниң уйғурлар билән әркин, чәклимисиз сөһбәтлишиш имканиниң барлиқи мишел бачелетниң мәзкур зиярити давамида дәлилләнгәнмиш.

Дәрвәқә, мишел бачелетниң мәзкур зияртини хитай һөкүмити йоқуриқидәк хуласиләш арқилиқ, уйғурларға елип бериватқан ирқий қирғинчилиқ җинайитини пүтүнләй инкар қилған. Шундақла мишел бачелетниң хитай зияритидин кейин елан қилған баянати арқилиқ, уйғур ирқий қирғинчилиқиниң ғәрбниң оюни икәнликидәк бир кәң көләмлик сиясий тәшвиқатни башливәткән.

Мусулман вә түрк дунясидин ғәрбкә қарши пайдилиниш

Уйғур ирқий қирғинчилиқиға даир испатларниң дуняға ашкарилиниши билән, пүткүл дуняниң диққити 2019-йиллиридин буян хитайға буралған иди. Гәрчә корона вируси вә украина урушиға охшаш дуня характерлиқ чоң вәқәләр йүз берип, дуняниң диққити хитайдин бирақла вирус вә уруш мәсилилиригә буралғандәк қилсиму, маһийәттә америка башлиқ ғәрб дуняси хитайдин ибарәт дунявий апәтниң вирус вә уруштинму хәтәрлик икәнликини һечқачан әстин чиқарғини йоқ. Чүнки “аш бәргәнгә муш беридиған” хитайдәк рәзил бир дөләтниң нөвити кәлсә, дуняни уруш вә кесәллик вәһимисидинму қорқунучлуқ балайи-апәткә елип баридиғанлиқини улар ахири чүшинип йәтти.

1980-Йилларда аталмиш “ислаһат вә ишикни ечиветиш” сияситини йолға қоюп, ғәрб дунясиниң ишәнчисигә еришивалған хитай, таки уйғур ирқий қирғинчилиқи мәсилиси дуняға ашкара болғанға қәдәр, дуня җамаити арисида “парлақ истиқбалға игә бүйүк бир дөләт” дегән образни асасән шәкилләндүрүп болғаниди. Болупму ши җинпиң тәхткә чиққандин кейинки “йеңи йипәк йоли қурулуши”, “бир бәлвағ, бир йол” истратегийәси, “йәр шари ортақ гәвдиси бәрпа қилиш” идийәси қатарлиқ бир йүрүш аталмиш “улуғвар пилан” ларниң хитай тәрипидин йолға қоюлуши, хәлқарани хитайниң қудрәт тапқанлиқидәк һәқиқәткә ишәндүрүпму қойғаниди. Һалбуки, иккинчи дуня урушидики йәһудийлар чоң қирғинчилиқидин кейин, хитайдин ибарәт бу “истиқбаллиқ шәрқ дөлити” дә йүз бериватқан ирқий қирғинчилиқ, дуняниң хитайға болған қаришида пүтүнләй өзгириш ясиди. Йәни хитай билән ғәрб арисидики бүгүнки тоқунушни дәл иккинчи қетимлиқ “соғуқ мунасивәтләр уруши” ниң башлиниши дәп қараш тамамән мумкин. Чүнки хитай билән америка башлиқ ғәрб дуняси арисидики бүгүнки зиддийәт, тарихтики сабиқ совет иттипақи билән америка арисидикигә охшашла идеологийәлик тоқунуш дәриҗисигә берип йәтти. Хитайму дәл бу ноқтини ениқ чүшәнгини үчүн, мусулман дунясини америка башлиқ ғәрб дунясиға қарши қоллиништа қилчә бошишип қалмиди. Техи йеқиндила пүткүл мусулман дунясида тонулған ислам алими, пәйласоп шәйх имран һүсәйинниң уйғурлар һәққидә сөзлигән сәпсәтилири кәң тарқилип, уйғурларниң қаттиқ ғәзипини қозғиди. Шәйх имран һүсәйин гәрчә тонулған ислам алими болсиму, әмма униң америка башлиқ ғәрб дунясиға болған қарашлири сәвәблик, хитайниң уйғур ирқий қирғинчилиқини йоққа чиқириш тәшвиқатлириға һәмдәмдә болғаниди. Буниңға охшаш мисаллар нөвәттә һәқиқәтәнму көпләп оттуриға чиқмақта. Чүнки уйғур ирқий қирғинчлиқи дуняға тонулғандин буян, мусулман вә түрк дунясиниң хитай билән болған сиясий вә иқтисадий алақилирида чекиниш турмақ, әксийә илгирләш көп болди. Мусулманлар дуняси “америка дүшмәнлики” кәлтүрүп чиқарған тарихий вә сиясий түгүнләр түпәйлидин “уйғур ирқий қирғинчилиқи американиң оюни” дегәндәк бир ортақ тонушта теңирқап турмақта. Уларниң хитайни хәвп дәп қаримастин, әксичә хитайға һессидашлиқ қилиши, һәтта б д т кишилик һоқуқ кеңишидә елип берилған уйғур ирқий қирғинчилиқи мәсилисидә хитайни бирдәк қоллиши, буниң испатидур.

Навада йерим әсиридин көпрәк давам қилған вә мусулманлар дунясини еғир талапәткә учратқан соғуқ мунасивәтләр уруши, бүгүн хитай сәвәблик қайта йүз бәргинидә, бу урушта бәдәл төләйдиғанлар бурунқиға охшашла йәнила мусулманлар дуняси болиду. Әгәр пүткүл мусулманлар дуняси бу ғәпләт уйқудин ойғинип, өзлириниң диний қериндашлириниң тәрипидә турмиса, уйғур ирқий қирғинчилиқини дуня җамаитиниң арлишиши билән тохтитиш вә уйғурларниң келәчикини қутқузуш иши мөлчәрләш қийин болған бир мәсилигә айлинип қалиду.

***Мәзкур мақалидә оттуриға қоюлған пикирләр апторниң шәхсий қарашлири. Радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.