Mishél bachélétning xitaygha masliship kétishi kishilik hoquqni qoghdash kürishining yenila keskin ikenlikini körsetken

B d t kishilik hoquq aliy komissari mishél bachélétning Uyghur rayonidiki ikki künlük “Tekshürüp bahalash ziyariti” meghlubiyet bilen ayaghlashqan. Chünki bu ziyaretning xaraktéri aliburun xitay hökümiti bilen mishél bachélétning kélishimi boyiche békitilgen. Xitay hökümiti b d t ning nopuzidin paydilinip, öz jinayitini omumiyyüzlük inkar qilishqa urun'ghan.

Mishél bachélét bu ziyaretning “Tekshürüsh” emeslikini taki bu ziyaretni bashlighiche yoshurup kelgen bolup, xitay bilen bu jehette aliqachan muresseliship bolghanliqi ziyarettin kéyin aydinglashqan. U 28-may küni bergen bayanatida “Bu qétimliq ziyaret tekshürüsh emes. Yuqiri derijilik xadimlarning resmiy ziyariti aliy derijilik bolidu, undaq tepsiliy, sistémiliq, estayidil tekshürüsh élip bérish qiyin bolidu. Bu ziyarette xitayning tejribilik rehberliri bilen söhbetlishish pursiti boldi, kishilik hoquq mesiliside bir-birimizning gépini angliduq, kelgüside xitayning xelq'arada belgilen'gen kishilik hoquq burchini ada qilishini qollaydighan bolduq,” dégen.

Emeliyette köpligen xewerlerde melum bolghinidek, mishél bachélétning bu qétimliq xitay ziyariti xitay hökümitining tosqunluqigha uchrighan. Gerche u xelq'aradiki nopuzluq bir organning kishilik hoquqni tekshürüsh wekili bolsimu, xitay re'isi shi jinping bashliq barliq xitay emeldarlirining dépigha ussul oynighan.

Jeymés milward ependi mishél bachélétning ziyariti we bu heqte bergen bayanati heqqide toxtilip mundaq dédi: “Méning eng bashta deydighinim, bu hergiz tekshürüsh üchün élip bérilghan ziyaret emes. Mishél bachélétning bu qétimliq ziyariti peqet b d t emeldarlirining xizmet fonkisiyesining bir qismi. Kishini eng ümidsizlendüridighan yéri shuki, uning xitayda ötküzülgen axbarat élan qilish yighinida bergen bayanati be'eyni xitay hökümiti özi tüzüwalghan teshwiqat matériyaligha oxshaydu. Uningda xitay xelq jumhuriyetining muhim teshwiqat nuqtiliri bar. B d t ning bu kishilik hoquq aliy komissari musteqil bir tekshürüsh doklati élan qilmidi, belki xitayning zuwanigha aylandi. Uning bu qilmishi b d t kishilik hoquq aliy kéngishining inawitini töküshi mumkin, mumkin déyishimdiki seweb, biz yenila uning héliqi doklatni élan qilishini kütüwatimiz. Belkim bu doklat uning qisqiche bayanatigha qarighanda, xelq'aradiki ortaq tonushqa yéqinraq kélishi mumkin”.

Mishél bachélét bu ziyarettin kéyin qilghan sözide Uyghur aptonom rayonluq partkom we hökümet emeldarliri bilen körüshkenlikini, jaylardiki xitay bashliqlirining hemrahliqida qeshqerdiki atalmish türme we “Kespiy terbiyelesh merkizi” ni ziyaret qilghanliqini, ammiwi teshkilatlar, tetqiqatchilar, diniy zatlar bilen söhbetleshkenlikini éytqan. U yene xitayning atalmish “Radikalliq, térrorluq” qa qarshi élip barghan kürishini mu'eyyenleshtürüsh bilen birge buningdin paydilinip kishilik hoquq jinayiti ötküzmeslik, gunahkarlarni musteqil nazaret qilish méxanizmi ornitish, qanuniy tertip we ijra'atini ammigha ashkarilash qatarliqlarni tewsiye qilghan.

Emeliyette mishél bachélét özining bu bayanatidimu xitayning térrorluqni we namratliqni tügitimiz dep qurghan atalmish “Kespiy terbiyelesh merkizi” ge omumyüzlük baha bérishke amalsiz qalghanliqini hemde xitay aliqachan bikar qilduq dep yalghan éytqan shu “Mektepler” ni qayta tekshürüsh we nazaret qilish kéreklikini éytqan.
Jeymés milward ependi b d t kishilik hoquq ömikining xitaydiki ziyaritining xuddi b d t gha qarashliq dunya sehiye teshkilatining wuxendiki ziyaritige oxshashla meghlub bolghanliqini bildürüp mundaq dédi: “Kishiler bir chaghda xitayni dunya sehiye teshkilatining mes'ulini indekke keltürüp, uning bayanatini belgilep berdi dep qarighanidi. Bu ehwal mishél bachélétning bayanatidimu körüldi. Umu xitayni körüpla yénip keldi. Sehiye teshkilatidikiler wirusni yoq démigenidi, emma mishél bachilét özining bayanatida xitayda irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet yoqtek müjmel gep qildi. Emeliyette Uyghur rayonida boluwatqan ishlarning hemmisi köpchilikke melum. Bu ishlarni xelq'aradiki hökümetsiz teshkilatlar, mesilen, Uyghur soti we bashqa köpligen taratqular tekshürüp tetqiq qilip yekün chiqirip bolghan. Dunyaning her qaysi jayliridiki tetqiqatchi alimlarmu bu heqtiki höjjetlerni körüp ortaq tonushqa kélip bolghan”.

“Shinjang saqchi höjjetliri” ashkarilan'ghandin kéyin, tetqiqatchi adriyan zéniz “Eljezire” qanilining ziyaritide qilghan sözide bu yéngi ispatlar delilligen échinishliq ehwalni bayan qilip, buning yehudiy chong qirghinchiliqidin kéyin yüz bergen keng-kölemlik tutqun ikenlikini, shinjangdiki atalmish kespiy terbiyelesh merkezlirining namratliq yaki ishqa orunlashturush bilen munasiwiti yoqluqini, belki buning qiyin-qistaqqa tolghan lagérlardiki ménge yuyush herikiti ikenlikini bildürgen. U yene bu ispatlardin xitayning Uyghurlarni weyran qilish hem assimilatsiye qilish üchün tüzgen omumiy pilani we wehshiy ijra'atlirini körgili bolidighanliqini éytqan.

“Shinjang saqchi höjjetliri” diki polattek pakitlar dunyagha xitayning irqiy qirghinchiliq jinayetlirini ashkarilawatqan ehwalda, mishal bachélétning peqet 2 kün ichide xitay hazirlap bergen sehnilerni körüp, xitay tallap bergen shexslerning yalghan-yawdaqlirini anglap yénip kélishi we uningdin xitaygha paydiliq yekün chiqirishi, b d t ning kishilik hoquqni qoghdash jehettiki nopuzigha éghir tesir yetküzidiken.

Shan robértis ependi kishilik hoquq mesiliside b d t ning öz rolini yoqatqanliqini we küchlük döletlerning bir-birige yol qoymaydighanliqini bilürüp mundaq dédi: “Bu ish dunyaning her qaysi jayliridiki kishlik hoquq depsendichlikige ünümlük zerbe béridighan b d t dek bir organning abruy-inawitige zor ziyan yetküzdi. Menche b d t buningdin kéyinmu xitaydin hésab alalmaydu, chünki u asasiy jehettin xitay hökümitining qollishi we uning iqtisadiy yardimige tayinip qalghan. Men hazir b d t ni kishilik hoquq jinayitige zerbe béridighan küchlük organ dep qarashtin asasen waz kechtim. Xelq'ara jem'iyetni dések, buningdimu xitay oyunning eng yaminini oynawatidu. Rusiye ukra'inagha hujum qildi, b d t buningdinmu hésab alalmaydu. Hetta amérikamu b d t xepsizlik kéngishining da'iy ezaliri bolghan xitay bilen rusiyening qilmishliridin, jümlidin xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan basturushliridin hésab alalmaydu ”.

Mishél bachélétning bu qétimliq xitay ziyariti köpligen kishilik hoquq teshkilatliri we pa'aliyetchilirining küchlük tenqidige uchrap kelmekte iken. Foks xewerliri torining 2-iyun küni xewer qilishiche, amérikaning b d t da turghan sabiq elchisi nikki xaliy (Nikki Haley) mishél bachélétning ziyaritini “Xitayni teshwiq qilish sepiri” dep atighan hemde uning Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqni körmeske salghanliqini eybligen, andin “Birleshken döletler teshkilati uni ishtin qoghlishi kérek yaki her qaysi döletler b d t ni iqtisadiy jehette yöleshni toxtitishi kérek” dégen.