Uyghur mutexessisler: “Bügünki künde Uyghur ziyaliyliri qandaq bolushi kérek?”

Akadémik ghojaxmet sedwaqasof soldin birinchi aldinqi rette.

Her qandaq bir xelqning eqliy emgek bilen shughullan'ghuchi shexsliri, yeni ziyaliyliri bolidu. Shuning bilen bir qatarda shu xelqni birer muddi'agha yétileydighan, uninggha ülge-ibret bolalaydighan, xelq menpe'etini öz menpe'etidin üstün köridighan heqiqiy ziyaliylirimu bolidu. Mundaq ziyaliylar da'im özlirining kespiy wezipilirini ada qilishtin tashqiri yene milliy tereqqiyatqimu öz töhpisini qoshush bilen bille özlirining insaniy peziletliri bilenmu xelq hörmitige érishidu.

Esli ziyaliy dégen kim? bügünki künde Uyghur ziyaliyliri qandaq bolushi kérek? ularning wezipiliri némidin ibaret?

Biz bu heqte qazaqistandiki bir nechche neper Uyghur mutexessisler bilen söhbet élip barduq.

Ziyaliy özining kimning wekili ikenlikini ésidin chiqarmasliqi kérek

Rabik ismayilof, alim:
‏- Ziyaliy dégen, méning shexsiy chüshenchem boyiche, peqet bilimlikla kishi emes. Elwette, bilimlik bolush nahayiti yaxshi. Ziyaliy déginimizde uning bilim da'irisi, mesililer bilen shughullinishining özi nahayiti keng bolush kérek. Bolupmu, biz, Uyghurlarning ziyaliyliri déginimizde, kimning wekili ikenlikini özining ésidin chiqarmasliqi kérek. Kim uni ziyaliy süpitide yétildürgenlikini, elwette, könglide tutushi kérek. Ziyaliy dégen xelqqe yol körsetküchi, xelqning ghémini yégüchi, eng aldi bilen xelqqe xizmet qilghuchi. Eger özimizni ziyaliy dések, birinchi nöwette, mushularni asasqa élip, shularning telepliri boyiche aldimizda peyda bolghan mesililerge ariliship, küchimizning yetkiniche hel qilishimiz kérek. Xelq bizni ziyaliy dédimu, démek biz “Ziyaliy”, yeni “Yoruq”, “Nur”, “Yorutquchi”, “Xelqning közini achquchi” dégen sözge munasip bolushimiz, ziyaliy dégen namni aqlishimiz kérek.

Ziyaliy - yette ölchep, bir késidighan milletperwer, xelqperwer insan

Tashgül héziyarowa, déhqan, sha'ire:
‏- Méning oyumche, eslide yette ölchep, bir késidighan medeniyetlik, körneklik, milletperwer, xelqperwer insanlar ziyaliy bolup hésablinidu. Ziyaliylirimiz milletning özige körünerlik ademliri bolush kérek, chünki ziyaliylargha qarap her qandaq adem medeniyitimizning, sen'itimizning, til bayliqimizning keynide yürgen mushu insanlarghu, mushularning teqdirige köyünüp yürgen ademlerghu dep, shulardin pexirlinishi kérek. Ziyaliylar shulardin ülge alghudek, her qandaq sorunda törimizde olturghudek, shularning aghzigha qarighudek ademler bolushi kérek, dep oylaymen. Chünki hazirqi zamanda her qandaq ishni shu ziyaliylar élip mangidu. Medeniyet merkezlirini alidighan bolsaq, ularda ziyaliylarni anche körelmeymiz. Shu medeniyet merkezlerning qéshida ziyaliylirimiz bolghan bolsa, köp nersilerni hel qilishqa bulattimikin dégen oymu kélidu bezide. Hazirqi ziyaliylirimizgha ongay emes, intayin qiyin. Zaman'gha qarap ularghimu éghirchiliq köp kéliwatidu. Shundaq bolsimu, chidamliq, wijdanliq bolghini eqilge muwapiq bolar idi.

Ziyaliylar - öz xelqini, millitini qedirleydighan ademler

Riza semedi, zhurnalist:
‏- Méningche bolsa, ziyaliy dégen u heqiqiy bilimlik, özining bilimi asasida bashqilarni insaniy rohta, insaniy pezilette terbiyileshni meqset qilghan, özining wetinini, millitini söygen ademler heqiqiy ziyaliy bolalaydu. Oqughanla adem ziyaliy bolmaydu. Belki u hem bilimlik, hem öz xelqining tarixini, örp-adetlirini, en'enilirini yaxshi bilgen, öz xelqini, millitini qedirleydighan, bashqilargha nisbeten özining alghan bilimi bilen teng ortaqlishidighan ademler heqiqiy ziyaliy bolalaydu.

Ziyaliysi yoq millet ‏- xarabliqqa yüzlen'gen millet

Aztékin abdure'up mexsum oghli ibrahimof, tijaretchi:
‏-Dana xelqimizde bir söz bar: “Bir milletning ziyaliylirining sapasi shu millet sapasining tereqqiyatining qanchilik derijide ikenlikini körsitidu.” yene bir söz bar: “Bir milletning ma'arip sapasi shu millet tereqqiyatidiki ziyaliylarning qanchilik derijide ikenlikini körsitidighan istrélka.” bolupmu, 80-yilliri ajayip bir tereqqiyat, üstün derijige yetken ajayip bir ulugh insanlirimiz bar ikenlikini hés qilattuq. Démisimu hazir oylap baqsam, bizde ajayip ulugh ademler bolghan iken. Yüzligen klassik sha'irlar we xelq hörmet qilidighan ajayip erbablirimiz boptu. Bezi waqtida biz ularning aldidin toghra ötüshke eyminettuq, ularning aldida sözleshtin özimizni tartattuq. Ular her waqtida ma'arip, edebiyat, tarix, sen'et sahesi bolsun, millitimizning her qandaq mesililiri bolsun, hökümet bilen zich baghlan'ghan köwrükler idi. Némishqa? ular heqiqiy ziyaliylar idi. Ular chin yürikidin xelqige échinatti, köyünetti, kélechek ewladning teqdirini oylaytti. Her qandaq bir impériye, düshmen bir milletni yoqitish üchün aldi bilen uning ziyaliylirini yoqitidu. Yeni milletni toghra yolgha bashlaydighan, shu milletning tereqqiyatini téximu tereqqiy qilduridighan, ma'aripini, sen'itini, milliy sapasini, tuyghusini, wijdanini, ghururini hemme tereptin kötüridighan shu ziyaliy. Ziyaliysi yoq millet xarabliqqa yüzlen'gen millet. Undaq millet tarixta uzun ömür sürelmeydu.

Ziyaliy milletni milliy erkinlikke, musteqilliqqa dewet qilishi kérek

Qehriman ghojamberdi, siyasetshunas:
‏- Ziyaliy dégen uqum, atalghu meyli qazaqistanda bolsun, meyli ottura asiya döletliride bolsun, u ilim-pende, medeniyette yüksek sewiyisi bar, eqliy emgek bilen meshghul bolidighan kishilerni ziyaliy deydu. Mushu nuqti'ineziridin qarighanda, qazaqistanda Uyghurlardimu mundaq nechche yüzligen ziyaliylar bar désekmu bolidu. Lékin ziyaliy mesilisi, mesilen, Uyghurlargha nisbeten, hazirqi millitimizning nahayiti bir éghir zorluq-zombuluq, milliy kemsitishni béshidin kechürüwatqan bir waqitta, Uyghur ziyaliyliri aldi bilen, elwette, özining bilimi we ijadiy pa'aliyiti bilen meshghul bolsimu, lékin, eng muhimi, uning millet, weten aldida bir muqeddes borchi bar, dep hésablaymen. Özining eqliy emgiki bilen milletni mushundaq éghir ehwaldin qutuldurush yolini körsitish, xelqning heqiqiy ornini özining ijadiyiti bilen eks ettürüp, uninggha mushu zorluq-zombuluqtin qutulush, qandaq qilsa musteqilliqqa yétidu, mana mushuninggha küch chiqirishi kérek. Uyghur ziyaliylirining, meyli wetende bolsun, meyli wetenning sirtida bolsun, asasiy perzi u özining eqliy emgiki bilen xelqni, millitimizni milliy erkinlikke, musteqilliqqa dewet qilip, shuninggha xizmet qilishi kérek, dep oylaymen.