Bir Uyghurning “Ming bir kéche” si

Sha'ire gülnisa imin.

2019-Yili mayda norwégiyediki bir namayishta namayishchilar kötürgen taxtaylardin bir süretni körüp közümge ishenmidim. U süret “Gülxan” dégen texellusta yazghan shé'irliri alqishqa érishken sha'ire gülnisa iminning idi. Men uning shi'érlirining Uyghurda naxsha qilip oqulup moda bolghanliqini, xitayche we yaponche neshr qilin'ghanliqini bilettim. Derhal mezkur sha'irege hörlük telep qilip sho'ar towlighan kishi bilen alaqileshtim. Rast iken, gülnisa imin 2018-yili dékabir éyida tutqun qilin'ghaniken. Bu tutqunluqning 2019-yilning axirida 20 yilliq qamaq jazasi bilen aqiwetlen'genliki ikkilimizning yürikini ezdi. Gülxanning “Yene kim barey, mendek baghri qan, béshida ming oy, özi natiwan” dégen misraliri ésimge keldi.

Gülnisa imin 2015-yili dékabirning 4-künidin bashlap ündidarda “Ming bir kéche” namida yürüshlük shi'érlarni élan qilishqa bashlighanidi. “Sa'et altede, telwe anardek bashlan'ghan bir kün” dégen qurlar bilen bashlan'ghan türkümlük shé'irlar 2018-yili martning 28-küni “Sendin ayrilidighan boldum” dégen mawzuluq shé'ir bilen ayaghlishiptu. “Ming bir kéche” namida bashlan'ghan shé'irlar peqetla 345-kéchige qeder yéziliptu.

Gülxan “Ming bir kéche” ni néme üchün bashlighan? u néme üchün sherq riwayetliridiki hékaye éytish arqiliq ölümdin qutulush usulini qollanmaqchi bolidu? u néme üchün shehrizat isimlik bir ayalning ölüm bilen ming bir kéche tirkishish yolini özining ijadiyitige isim qilip tallidi? ejeba u ijadiyet arqiliq külpetke taqabil turmaqchimidi?

Sha'ir xotenlik idi. Guwahchilarning melumatigha qarighanda xotende 2014-yili séntebirdin bashlap qara tizimlikke chüshken Uyghurlar omumyüzlük tutulushqa bashlighan. Nishanliq nopustiki Uyghurlar Uyghur élining her qaysi jayliridin chaqirtip kélinip awwal qamaqqa, andin 15 künlüktin üch ayliqqiche bolghan terbiyeleshke yollan'ghan. 2015-Yilining birinchi künidin bashlap lagérlar xotende pütün künlük, dersliki, oqutquchisi bolghan bolghan resmiy yataqliq shekilge kirgen. Undin burunqi lagérlar undaq resmiy bolmighan. Belkim sha'ire özining qachan tutup kétilishi na'éniq bolghan qorqunchluq tünlirini qelemge élish, özige we xelqige teselli, tewsiye we melhem bérish üchün “Ming bir kéche” dégen simwolda ijadiyet bashlighan bolushi mumkin.

Gülnisa “Ming bir kéche” side oqurmen Uyghurgha némini sözlep berdi? u qorqunchluq uyqusiz “Kéche” lerde némilerni yazdi? u qorqunchta uzirip kétiwatqan waqitni ijat bilen qandaq qisqartti? u yopurulup kéliwatqan teshwishlerni shé'ir bilen qandaq yengdi? kocha-koylarni charlawatqan zulumning tilini oqurmen'ge qandaq uqturdi?

1. Qorqunch, éniqsizliq we siqilishning süriti

Sha'irning “Ming bir kéche” dégen türkümlük shé'irlirigha chöksek qorshap kéliwatqan bir qorqunchning shepisini hés qilimiz. Sha'ir mehrumluq, mewhumluq we ölümge oxshaydighan emma biraqla öltürmeydighan éniqsiz bir rehimsiz, qorqunchluq aqiwetning haman yüz béridighanliqini hés qilip yashaydu. Uningche qorqunchluq aqiwet mewjut emma uning waqti na'éniq. Sha'ir töwendiki shi'érida özining bundaq siqilghan, teshwishlik xiyallirini mundaq ipade qilidu.

Yene yene waqti kelmidi

Uxlash waxtini kéchiktüreyli

Yéngi xatirilerning yézilishi

Yéngi epsanilerning unishi, bixlinishi üchün.

Bizge qarap atliq chépip kéliwatqan ölümni

Qizghin halitimiz bilen kütüwélish üchün

Nurghun nurghun menisiz we menilik ishlarni qilish üchün

Közimizni yumup

Özimizni erkin qoyuwétip

Adettiki bir insan ikenlikimizni ispatlash üchün.

Sha'ir shé'irlirida yene qorqunchluq, éniqsiz we buruxturmiliq mohittin qutulushqa bolghan teshnaliqini qelemge alidu. U bir tiniq hörlükke, bir nepes erkinlikke, bir qedem boshluqqa bolghan teqezzaliqini mundaq yazghan.

U boshluq izdeydu yashawétip

Özidek yérilmaydighan tash üstide

Tökülelmeydighan qirtaq yash ichide

Bir deqiq tinish üchün

Serenggichilik bolsimu yénish üchün

Axirqi chekke bérip qalghan berdash ichide.

2. Hujumgha uchrawatqan qedimki medeniyet we muhit

Gülxan “Ming bir kéche” side qorshawgha élin'ghan, qisiliwatqan, chul-chul qiliniwatqan Uyghur medeniyitige bolghan mersiyelik tuyghulirini qurlargha tökidu. U “Peslewatqan asman”, basturup kéliwatqan “Qara derya”, sunuluwatqan “Qara etirgül” dégen mejazlar arqiliq yopurulup kéliwatqan bir weyranchiliqning teswirini sizidu. U özining Uyghur medeniyitige qiliniwatqan hujumda tirkeshke, küreshken we axirida “Esir” ge chüshken halitini mundaq teswirligen.

Yirginip turup

Baghrimgha bésip turup

Chachliridin yulup turup

Közlirige chöküp turup

Yashap kéliwatimen shu qorshawlar ichide.

Qorshawning renggi peqetla ikki

Hayat we mamat renggide.

Gülxan “Ming bir kéche” side weyran qiliniwatqan qedinas medeniyitige bolghan qiyalmasliq tuyghulirini klassik mejaz bolghan “Yar” gha yükleydu. U yene buzuluwatqan tebi'iy we medeniyet mohitigha bolghan qayghulirinimu misralargha tizidu. U “Jigde késish” dégen shi'érida xarab qiliniwatqan tebi'et heqqide mundaq yazghan.

Qéni qéni u shah jigdiler

Tömür tenlik kömüsh yapraqliq

Méwisi yaqut, güli xush hidliq!

Jigdiler qebristanliqi

Yatatti ay nurigha pürkinip

Yigha awazigha qulaq salghach

Turup qaldim ténim shürkünüp.

Jigdichi qushqach nede toy qilidu

Qurt ـ-qongghuzlar nede sayidaydu

Bulutlar nede aram alidu

Gugum nede uxlaydu

Momamning tewerrük chöchiki

Mendin asta yilim soraydu.

Jigde késish

Qum erwahlirini chaqirish esli

Nezir qilip teklimakan'gha

Topa yaghduruwatqan yette asman'gha.

3. Zulmetlik qismet we üzülmes ümid

Gülxan “Ming bir kéche” side yüz bériwatqan qorqunchluq tutqunni yandin süretligendin bashqa yüz bérish aldidiki dehshetning puriqidin bésharet béridu. Sha'irening shé'irlirigha qaraydighan bolsaq pütkül Uyghur élige tizimlik chüshürüp adem tutushning 2016-yili féwralda bashlinip bolghanliqi bilinidu. Sha'ire özining tutulush éhtimalliqi, tutulghandin kéyin yüz béridighan ishlar, chüshürülgen tizimlikler heqqide mundaq yazghan.

Belkim men türme tamliri ichide

Yene tizimlan'ghan ismimning chaqirilishini kütermen

Belkim ـ belkim yene nurghun ishlar

Tuyuqsiz yaki nahayiti asta yüz bérip qalar.

Ashu chaghlardin kiyin

Tizimlanmighan bir ish toghrisidiki

Qozghilip turghan köngül aghriqimni yoshurup, untup

Saqlarmen eng axirqi tizimliktiki ismimning nöwitini.

2016. 2. 7 Chira

Gülxan “Ming bir kéche” side özining tutulushini izchil perez qilidu. U özi bir künlerde duch kélidighan qorqunchluq teqdir, zulmetlik qismet heqqide tesewwurlirini yazidu. U özining haman tutulidighanliqi, kishenlinip ‍ayallar türmisige élip kétilidighanliqini ishare qilidu. Ayallar türmisidiki hayat, héssiyat we teshwishler heqqide mundaq yazidu.

Ayallar türmsi

Külümsireydu qar ichidin

Ayallar türmisi

Yügürüp chiqar tang ichidin.

Yérilip qanap ketken kirlesh qollar

Jijilaydu ap'aq qar üstige

Ayallar türmisining xeritisini.

Közidiki yashni tökküsi kelmeydu

Kötürmekchi bolidu béshini

Qarimaqchi bolidu quyashsiz asman'gha.

Séghinishlirini, ensireshlirini

Qorqup jöylüshlirini, kéchide oyghinishlirini

Dep bermekchi bolidu ashu tereptiki bir insan'gha.

Gülxan “Ming bir kéche” side özi duch kelgen we duchar bolushi mumkin bolghan qismetning Uyghurlar duchar bolghan shorluq qismetning bir parchisi ikenlikini yoshurun mejazlar bilen izchil ipade qilip kelgen. U Uyghurlargha hapash bolghan shum qismet, kaj zulmet heqqide mundaq yazidu.

Biz u yerdin kelduq

Yoshurun hesretlirimiz shirildap éqip turidighan

Könglimizning parchilirini qushlar térip yeydighan

Sözler déyilmeslikke mehkum

Güller échilmasliqqa mehkum

Qushlar sözlimeslikke mehkum bolghan yerdin.

Yol boyigha qoyulghan sediqiler ach péti qaldi

Shaxlar dawamliq qurumaqta

Tash boran dawamlashmaqta

Nurghun ishikler özini daldigha almaqta

Ay yüzidiki dagh chongaymaqta

Tashlar tash péti qattiqliqida

Yashlar yash péti tuzluqliqida

Biz ölük tenlerde yashap kelduq

Biz quruq rohlarda yashap kelduq

Andin özimizni képenliduq qariyip ketken armanlarda.

Barmaqlar ésedigen péti chirimekte

Kündüzler özini asti

Qumlar köchüp taghlar yighlidi

Deryalar özini atidi nezirge

Andin hemme bizge qarashti

Biz ashu yerdin kelduq.

Qaqasliq asmini bar

Söygü térisa ünmeydighan

Köngül esla könmeydighan

Shunchilik kengri

Lékin bizlerge tar.

2016. 2. 14. Ürümchi

Gülxanning “Ming bir kéche” side yazghini qorqunchning teswiri, xarabliqning süriti we zulmetlik qismetning bayanila emes. Uning shé'irliridin yene üzülmes bir ümidning küyimu dawamliq yangrap turidu. Uning shé'irlirida “Nur”, “Yéshil kéche”, “Chogh”, “Tang” dégen sözler köp tekrarlinidighan bolup kishige bir jasaretning, berdashliqning, chidamning hayajinini bexsh étidu. Bolupmu uning “Sen bar tanglar yene atidu” dégen shé'irida ümidlik tuyghuliri oqchup turidu.

Sen bar tanglar yene atidu

Sen bar tanglar yene atidu,

Quchiqimni sanga toldurup.

Qiyalmastin ketken hilalning

Kirpikige shebnem qondurup.

Sozulidu yollar azade,

Busughangning tüwige qeder.

Ekélidu séghinishingni,

Dérizengde ünligen kepter.

Shaxlardiki ghuchchide piraq,

Xiyalimgha tamidu tim ـ tim.

Ay nuridek süzük hijraning,

Ishikimdin ötti ming qétim.

Yéyip qat ـ qat bergilirini,

Qizil güldek chüshler yatidu.

Lew yaqqanche choghdek léwimge,

Sen bar tanglar yene atidu.

Gülxan resmiy tutulushtin burun qisqa waqitliq nazaret, tutqunluq we soraqliq mudhish kéchilerni bashtin kechürgenmu? heqte bizning yéterlik melumatimiz yoq. Emma ereb shehrizatni ölümdin qutuldurup qalghan tündiki ijadiyet Uyghur gülnisagha kelgende kargha kelmidi. Kün patidighan gherbtin ming yil burun shehrizatning eqilni lal qilidighan ijadiyiti seweblik uni öltürmigen medeniyetlik hökümdarlar chiqqaniken, emma kün chiqidighan, zulum gördek qarayghan sherqtin gülnisaning hayatni, hörlükni, söygüni küyligen nadir ‍ijadiyetliri wejidin uning bir qoshuq qénidin kéchidighan, uning meshreptek tilini ijadiyetke qoyup béridighan bir merd hökümran tughulmidi. Xitay kompartiyesi changgallighan sherqtiki mustebit xitayda pikirning, sözning, ijadiyetning qudriti tarixtiki eng zeyip orun'gha chüshüp qaldi.

Sha'ire gülnisa imin gülxan 1976 ـ yili 11-ayda chira nahiyesining gulaxma yézisida tughulghan. 1997 ـ Yili xoten radiyo ـ téléwiziye uniwérsitétining katibatliq kespini püttürüp, chira nahiyelik 2-ottura mektepte ishligen. 2018-Yili dékabirda tutqun qilin'ghan. 2019-Yilning axirida 20 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliq uchuri tarqalghan.

Gülnisa imin 1990 ـ yili tunji shi'érini xoten pédagogika aliy téxnikomi gézitide “Éh sehraning topiliq yoli” dégen mawzuda élan qilghan. Shuningdin bashlap gülxanning Uyghur aptonom rayon tewesidiki metbu'atlarda 500 parchidin artuq shé'irliri élan qilin'ghan. 2014-Yildin bashlap uning shé'irliri naxsha qilip oqulup qizghin alqishlan'ghan. Bolupmu uning shé'irliri yash awan'gart sha'irlarning ijadiyet seynasi bolghan ijtima'iy taratqularda moda bolushqa bashlighan. 2016-Yili uning alqishliq shé'irliri xitaychigha terjime qilinip “Qizil ay shé'i‍riyiti” zhurnilida élan qilin'ghan. Shu yili uning xitaychigha terjime qilin'ghan shé'irliri “Köyüwatqan bughday” dégen toplamgha kirgüzülgen, hemde yaponchigha terjime qilinip yaponiyede neshr qilin'ghan. Gülnisa imin tutqun bolushtin burun xoten wilayiti we chira nahiyelik yazghuchilar jem'iyetlirining ezasi idi.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.