Doktor miyawaki:xitay döliti Uyghurlarni néme üchün térrorluqqa baghlap basturidu?

Yaponiyening “Tarix ötkili” zhurnili

Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we bezi gherb elliri xitayning térrorluqqa qarshi turushni bahane qilip, Uyghurlarning qanunluq siyasi, ijtima'iy teleplirini basturup kéliwatqanliqini tenqid qilip kelgen. Xitay néme üchün Uyghurlarni térrorluqqa baghlap basturidu? yaponiyelik tarixshunas doktor miyawakining qarishiche, buning chongqur tarixiy, medeniyet, siyasi, nopus we iqtisadi sewebliri bar. U, yaponiye “Tarix ötkili” zhurnilida élan qilghan “Xitay néme üchün Uyghurlarni térrorluqqa baghlap basturidu?” serlewhilik maqaliside buning seweblirini tehlil qilghan.

Tarix penliri doktori miyawaki xanim maqaliside xitaydiki Uyghur mesilisining 5 - iyul ürümchi weqesidin kéyin xitay térritoriyesidin alliqachan halqip chiqip ketkenlikini, pütkül Uyghur tupraqlirida qarshiliq bildürüsh, namayish qilishtek heriketlerning üzlüksiz halda yüz bériwatqanliqini, 2014 - yilidin bashlap Uyghur pida'iylirining hujumliri eng yuqiri pellige kötürülüp, ürümchide arqa - arqidin partlitish hujumlirining élip bérilghanliqini bildürüp, buning misali süpitide xitay dölet re'isi shi jinping ürümchide ziyarette boluwatqan mezgilde ürümchi jenubiy wogzal poyiz istansisida shundaqla may éyida ürümchi etigenlik bazirida yüz bergen partlitish weqelirini misal qilip körsetken.

Maqalide Uyghurlarning bu xil qarshiliq heriketliri gerche xitay hökümiti teripidin térrorluq heriketler dep qaralsimu, emma xelq'ara jem'iyet bu mesilini yenila Uyghurlarning xitayning chékidin ashqan zulumigha qarshi heriketliri dep chüshiniwatqanliqini bildürgen.

Miyawaki xanim maqaliside bu yil ili tenterbiye sariyida yette ming kishining qatnishi bilen élip bérilghan 55 neper Uyghur üstidin échilghan ochuq sot höküm élan qilish yighini heqqide toxtilip:“Xitay hökümiti Uyghurlarni bu xil usullar arqiliq kolléktip ölümge höküm qilip bashqilarni qorqutup buningdin ibret élish derisi bériwatidu. Shexsiyetchi xitay kompartiyisi özidin til, medeniyet, étiqad we shundaqla chiray shekilde perqliq bolghan Uyghurlarni térrorluqqa baghlap qattiq basturuwatidu”dégen.

U yene, Uyghurlarning tang sulasi dewridiki eskiriy küchi heqqide toxtilip:“710 - Yili tang sulalisi dewride, erebler ottura asiya arqiliq xitaygha kelgen. 751 - Yili talas urushi yüz bérip abbasiylar impériyisining eskiriy qomandani abu muslim tang sulalisini urushta meghlubiyetke uchratqan, bu urush yüz bérip töt yildin kéyin tang xandanliqi “Enshi topilingi”ni basturushqa Uyghur impériyisidin yardem telep qilghanda, Uyghur eskerliri topilangni tinchlandurup, su zung xanni qoghdighan idi” deydu.

Miyawaki xanim maqaliside 1933 - yili qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining ma jungying qoshuni teripidin aghdurulup,1934 - yili shéng shisey sowétler ittipaqining yardimi bilen ma jungyingni Uyghur élidin qoghlap chiqirip, Uyghur élidiki barliq qozghilanglarni basturghanliqini tilgha élish bilen birge, 1944 - yili sowétler ittipaqining yardimi bilen ilida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining teghdiri toghrisida maw zédung bilen stalin arisida tüzülgen söhbet kélishimler heqqidimu toxtilip:“Sherqiy türkistandin ibaret bir büyük jumhuriyet stalin teripidin xitaygha sétiwétildi” dégen.

Maqalide Uyghur élidiki bingtu'enning qurulush tarixi heqqidimu uchurlar bérilgen bolup, uningda:“ Herbiy septin chékin'gen xitay eskerlirini asas qilghan shixenze qatarliq sheherlerni merkez qilip Uyghur élida qurulghan bingtu'en 1960 - yili Uyghur élining yérimini igilep bolghan idi. Ulargha kompartiye öz aldigha xalighanche ish körüsh siyasiyiti belgilep bergenliktin, bingtu'en Uyghurlarning munbet tupraqlirini, barliq tebi'iy bayliqlirini öz aldigha tartiwélip, bu siyasetke qarshi chiqqan Uyghurlarni qoralliq qattiq basturghan idi” déyilgen.

Doktor miyawaki xanim maqaliside, xitay köchmenliri toghrisida toxtilip:“1973 - Yili, Uyghur éligha köchüp chiqqan xitay köchmenlirining nopusi üch milyon'gha yetti. Buning bilen nopusining 45% ni xitaylar igilidi, 1999 - yilidin bashlap kompartiye gherbni güllendürüsh, échish siyasitini yolgha qoyup tashyol, tömüryol, ayrodrom yasashtek chong tiptiki qurulush pilanlirini yolgha sélip bu türlerni xitay ölkiliridiki xitay shirketlirige höddige berdi. Buning bilen ishsiz qalghan xitay köchmenliri Uyghur éligha zor türkümde köchüp chiqti. 2006 - Yili 20 milyon nopusqa ige Uyghur élida xitay nopusi 8 milyon'gha yetti. Uyghurlarni köchmen yötkesh siyasiti arqiliq assimiliyatsiye qilip kéliwatqan xitay kompartiyesi buninggha qana'et qilmay 2006 - yilidin bashlap 15 yashtin 22 yashqiche bolghan töt yüz mingdin oshuq Uyghur qizlirini déngiz yaqisidiki rayonlargha yötkep, ularni mejburiy halda xitay qawaqxanlirida, tansaxanilirida xitay erkeklirini kütüshke mejburlidi. Az bir qismiy zawutlarda töwen ish heqqi bilen xorlandi. Xitay kompartiyisining bu siyasitining meqsiti xitay til - yéziqini bilmeydighan Uyghur qizlirini mejburiy halda xitaylar bilen toy qildurush idi. Bu xil xorluqqa chidimighan Uyghur qizliri özlirini öltüriwélish arqiliq öz qarshiliqini bildürüshti” dégen.

Maqalide yene, manjularning xitay millitini ézish, basturush siyasitidin ülge alghan xitay kompartiyisi ching sulalisining bu siyasitini emdilikte Uyghurlargha özlirining yürgüzwatqanliqini alahide eskertip ötken.

Mezkur maqalide, xitayning xelq'ara jem'iyetning térrorluqqa qarshi turush siyasitidin paydilinip islam eqidisige ige bolghan Uyghurlarning qarshiliq herikitini térrorluq heriket dep atap qattiq basturuwatqanliqini, islam ellirining Uyghurlargha yardem qilip Uyghur éligha mujahidlarning topliship kélishidin ensirigen xitay kompartiyisining islam döletlirining aghzini pul bilen tuwaqlawatqanliqini bildürgen.

Maqalide shundaqla 2009 - yili ürümchide yüz bergen 5 - iyul weqesi munasiwiti bilen hindunéziye musulmanlirining xitay elchixanisi aldida élip barghan namayishi we ularning qolliridiki plakatlargha “Uyghurlar üchün jihadqa atlinayli!” dégen shu'arlar yézilghanliqini alahide eslep ötüp, eyni waqitiki namayishchilarning süretlirini körsetken.

Aptor maqaliside:“ Xitaydiki qéri tülke déng shawping Uyghurlarni aldash siyasitini yolgha qoyup ularni bashqurup kelgen bolsa, emdilikte shi jinping ularni qoralliq basturush arqiliq el qilishni yolgha qoyuwatidu” dégen.

Yaponiyede tonulghan tarixchi miyawaki xanim maqalisini:“Medeniyet zor inqilabi, 4 - iyun tyen'enmén oqughuchilar herikitidek weqelerde zor insanlarni qirip tashlighan xitay kompartiyisige yaponiye iqtisadiy we bashqa jehettin köp yardem qilip xitayni iqtisadiy jehette güllendürüp qoydi. Mana emdilikte xitaylar küchlük iqtisadidin paydilinip Uyghur, tibet, mongghullarni basturup öltürüwatidu. Shunga yaponiye xitay bilen bolghan yardemni toxtitip uning bilen bolghan soda alqisini uzushi kérek” dep axirilashturghan.

Ziyaritimizni qobul qilghan Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisge köngül kéliwatqan arésa xanim tarixichi miyawaki xanim heqqide toxtilip:“Miyawaki xanim izchil halda yaponiye hökümitige Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletler mesiliside xitaygha bésim ishlitishni telep qilip kéliwatqan yapon ziyaliyliridin biri” dédi.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.