Қәшқәрниң муавин валийсиниң сөзи паалийәтчиләр вә мутәхәссисләрниң тәнқидигә учриди

Гума пичақлиқ һуҗумини бир тәрәп қилишта хизмәт көрсәткәнләрни мукапатлаш йиғинидин көрүнүш. 2017-Йили 22-феврал, хотән.

Қәшқәр вилайитиниң муавин валийси мәмтимин бәкри алдинқи күни мақалә елан қилип, уйғур кадирлирини “террорлуқ” қа қарши туруш күришидә пассиплиқ қилди, дәп тәнқид қилған. Ройтерс агентлиқиниң хәвәр қилишичә, мәмтимин бәкри қәшқәр валий мәһкимисиниң үндидар салонида елан қилған мақалисидә, “маңа наһайити ениқки, нөвәттики мурәккәп вәзийәт астида, биз уйғур кадирлар террорлуққа қарши туруш күришигә пүтүн иҗтиһатимиз билән иштирак қилмидуқ” дегән.

Бу, хитай һөкүмити уйғур районида “террорлуқ”, “әсәбийлик” кә қарши сәпәрвәрлик елан қилип, уйғурларниң күндилик турмушини контрол қилишни техиму күчәйткәндин буян, тунҗи қетим бир уйғур кадирниң башқа уйғур кадирларни ашкара “садақәтсизлик” билән әйиблишидур. Илгири уйғур аптоном районлуқ партком секретари чен чүәнго, “икки йүзлимичи” кадирларға зәрбә беридиғанлиқини билдүргән. Бирақ у, һечқандақ милләтни тилға алмиған иди.

Мәмтимин бәкри йәнә, уйғур кадирлирини “шәкилвазлиқ” қилиш билән тәнқидләп, “биз муқимлиқ тәдбирлирини йүзәки иҗра қиливатимиз. Бу, бизниң муқимлиқ хизмити билән мәркәз вә йәрлик парткомниң тәлипи оттурисида көрүнәрлик пәрқ пәйда қиливатиду” дәп тәкитлигән. Униң сөзи чаршәнбә күни хәлқара ахбарат васитилиридә хәвәр қилинип, диққәт қозғиған иди.

Униң сөзиниң уйғур кадирлирида қандақ инкас қозғиғанлиқи мәлум әмәс. Пәйшәнбә күни қәшқәр җ х системисидики бир кәчлик нөвәтчи хадим, мәмтимин бәкриниң сөзигә җавабән “биз вәзипини иҗра қилип, һөддисидин чиқиватимиз” деди.

Лекин бәзи мутәхәссисләрниң қаришичә, хитайниң әмди қопуп, уйғур кадирлирини нишанға елиши, униң уйғур районида йолға қоюп кәлгән башқа дин, башқа ирқларни йәкләштәк сиясий логисиниң муқәррәр нәтиҗисикән.

Америка принстон университети хитай программисиниң тәтқиқатчиси доктор чен куйде әпәнди мундақ деди: “буниң логикилиқ нәтиҗиси мана мушундақ болиду. Әгәр у, ақ-қарини пәрқ әтмәсликкә башлап, пәрқлиқ диний етиқадтики кишиләрниң һәммисини террорчи, дәп қариса, буниң логикилиқ ақивити компартийә ичидики уйғур кадирларни, у ислам диниға ишәнсун-ишәнмисун һәммини йоқитишқа елип бариду. Униң логикилиқ ақивити чоқун шундақ болиду. Униң мәнтиқиси чоқум шундақ болиду. У етиқадлар оттурисида ихтилап вә тоқунушни қозғайдиған, мәлум ирқ, милләт вә диний етиқадни йоқитишқа қутратқулуқ қилиш сиясити.”

Мәмтимин бәкриниң сөзи уйғур тәшкилатлириниң диққитини қозғиған. Уларниң диққитини қозғиған нуқтилиқ мәсилә, мәмтимин бәкриниң сөзиниң уйғур кадирлирида пәйда қилидиған роһи бесими.
Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси илшат һәсәнниң көрситишичә, мәмтимин бәкриниң сөзи әслидила еғир бесим астидики уйғур кадирлириниң өз садақитини ипадиләш үчүн кишилик һоқуққа техиму еғир хилаплиқ қилишини кәлтүрүп чиқириш еһтимали мәвҗут.

У мундақ дәйду: “мундақчә дегәндә, һечқандақ шәхси турмуш мәхпийәтлики қалмиди, шәхислик қалмиди. Әмди сән йәнә садақәтлик билдүрмидиң, йитәрсиз, дегән гәп, сениң роһий дуняриңғиму киримән, дегән гәп. Әмди һечким өзиниң йүрикини йерип көрситип берәлмәйду. Мәҗнун чеғида ләйлигә йүрикини йерип берәлмигән. Бундақ әһвалда адәм наһайити зор роһий бесим билән партлайду. Буларниң хизмитидә кәлгүсидә бәлки путликашаң техиму җиқ болиду. Чүнки, бундақ роһий бесим астида, кадирлар бәлким техиму радикал, қалаймиқан тәдбирләрни қоллиниши мумкин. Өзини ипадиләш үчүн техиму вәзийәтни кәскинләштүрүветиш еһтимали наһайити чоң.”

Илшат һәсән әпәнди йәнә, хитайниң уйғур районида йолға қоюп кәлгән муқимлиқ тәдбирлириниң тәрәққий қилип, контрол қилғини болмайдиған нуқтиға берип йәткәнликини билдүрди.

Илшат һәсән: “бу, һазир контролдин чиқип кәтти. Чүнки, хитай мушу аталмиш террорлуққа қарши туруш шоарини көтүрүп чиққандин тартип, у бизниң вәтинимиздә мушуниңдин пайдилинип өзиниң янчуқини толдуридиған әмәлдарларни кәң көләмдә тәрбийиләп йетиштүрүп чиқти. Булар униңдин һәргиз ваз кәчмәйду. Улар буниң тохтап қелишиниму халимайду. Уларниң күндә ичидиған һариқи болса, 20 саәт ишлисиму, икки ромка һарақни ичивелип, 5минут вар-вур вақиривалса, шу йетәрлик. Қалғиниға көзини юмуп туруп, тоғриму-хатаму алдиға қарап, өзини- өзи контрол қилалмайдиған әһвалда меңиватиду” деди.

Чен куйде әпәндиниң қаришичә, хитай компартийәсиниң уйғур районидики бу хил “қутратқулуқ” сиясити ахири берип, уйғурлар билән хитайларниң давамлиқ биргә яшаш мумкинчиликини үзүл-кесил йоқитидикән.

Чен куйде мундақ дәйду: “мениңчә, шинҗаңниң бу мәнтиқиси тарихтики ятлар, ғәйрий диндикиләр, дегән мәнтәқә билән опму-охшаш. Бу тәрәққий қилса ахири берип, шу ақивәткә елип бариду. Җуңго компартийәси ахири шинҗаң хәнзу вә оттура түзләңликтики һакимийәткә нәпрәт билән қарайдиған, бөлүнүшни ойлайдиған мухалип вәзийәтни пәйда қилиду. Буниң ақивити һәммимизгә мәлум, бу мустәқиллиққа яки башқа йәргә елип бариду. Шуңа, башқа милләтләрни ярға қисташ, у ойлап бақмиған ақивәтләрни кәлтүрүп чиқириду.”

Мәмтимин бәкри мақалисидә йәнә, нишанини 80‏- вә 90‏-йилларда туғулған уйғур яшлириға қаритип, “биз нөвәттики бөлгүнчиликкә қарши күрәш вәзийитиниң кәскин, мурәккәп, радикал диний идийәниң сиңип кириши күчлүк, буниң тәсиригә учриған амминиң сани көп, көлими зор, зәһәрлиниш дәриҗиси еғир икәнликини, хусусән 80- вә 90‏-йилларда туғулғанларниң зәһәрлиниши техиму чоңқур икәнликини ениқ тонуш йетишимиз керәк” дегән.