Chet'elge qachqan Uyghurlar heqiqeten “Xelq'ara jihad herikiti” ge qatnishishqa kétiwatamdu?

Malayshiyada tutqun qilin'ghan Uyghur musapirlar. 2014-Yili mart.

Charshenbe küni, 4 neper Uyghur xitayning yünnen ölkisidiki bir sot mehkimisi teripidin térrorluq bilen eyiblinip, 10 yildin 20 yilgha qeder qamaqqa höküm qilindi. Mehkumlarning 2 nepiri “Xelq'ara jihad herikitige qatnashmaqchi” dep eyiblen'gen. Xitay axbaratining ashkarilishiche, bu ikki mehkum yünnen arqiliq chet'elge chiqip ketmekchi bolghanda qolgha chüshüp qalghan.

Bu, xitayning chet'elge qachqan Uyghurlarni tunji qétim xelq'ara jihad herikitige baghlishi emes. U ilgiri taylandtiki Uyghur musapirlirini süriyege bérip jihadqa qatnashmaqchi, dep eyibligen. U yene, ötken shenbe küni hindonéziyede tutup qélin'ghan 4 neper Uyghurning xelq'ara térrorluq guruhlar bilen alaqisini tekshürüwatqanliqini bildürüp, ularning iraq-sham islam döliti (ISIS)  bilen alaqisi barliqini chetke qaqmaydighanliqini ilgiri sürgen idi.

Xitay hökümiti amérika bashchiliqidiki iraq-sham islam dölitige qarshi xelq'ara ittipaqqa hésdashliq qiliwatqan mezgilde yüz bergen bu ehwallar, Uyghur teshkilatlirining diqqitini qozghap, ularda xitayning iraq-sham islam dölitige qarshi turush herikitini Uyghurlarni basturush bolupmu chet'eldiki Uyghur musapirlirini qayturup kétish üchün kozir qilip qollinish endishisini kücheytti.

Rabiye qadir xanim, bu yil noyabirda xitayni ziyaret qilidighan amérika prézidénti obamani xitayning bu heriketni suyi'istémal qilishigha yol qoymasliqqa chaqirdi.

U mundaq dédi: xitay hökümiti bizning normal diniy étiqadimiz, medeniyitimiz, tinchliq bilen élip barghan pa'aliyetlirimizni cheklesh arqiliq Uyghur xelqidin mushundaq bir guruppini peyda qilish arqiliq pütün dunyaning aldida basturup tügitish, bu xitayning siyasiy istratégiyesi. Xitay Uyghurlarni basturush, ümidsizlendürüsh, yol bermeslik we tutqun qilish, Uyghurlarni öch élish idiyisige ekélish, ganggiritip qoyush we oxshimighan usullarni qollinish arqiliq mushundaq bir guruppini tartip chiqardi. Démek, buning otturigha chiqishining qandaq arqa körünüshi barliqini, obama memuriyiti, amérika hökümiti, gherb we pütün dunya bilidu. Ular buninggha xitay oylighandek mu'amile qilmaydu, men buning arqa körünüshige qarap, Uyghurlar duch kéliwatqan mesililerge qarap, sezgürlük bilen mu'amile qilidu, dep oylaymen hem biz obama hökümitige bu toghruluq xet teyyarlawatimiz.

Amérika axbarat wasitilirining xewer qilishiche, nöwette, Uyghur mesilisi xelq'ara jihad herikitining diqqitini qozghighan.

“Washin'gton pochta géziti” ning peyshenbe künlük sanidiki “Xitay memliket ichi we sirtida jihadchilarning tehditige duch keldi” serlewhilik maqalida, xitay hazirqi basturush siyasitini dawamliq yolgha qoysa, bu Uyghurlarni radikallashturup, xelq'ara jihad herikitige qiziqidighan Uyghurlarning köpiyidighanliqini ilgiri sürgen. Maqalida, Uyghurlarning hoquqi, medeniyiti, milliy tuyghusining shiddetlik basturulushi chongqur naraziliq peyda qilghanliqini tekitlep, lékin xitayning hazirqi diniy étiqadni ajizlitish, ayallar hijap taqashni, oqughuchilar meschitke kirishni cheklesh tedbiri, Uyghurlarning téximu qattiq ghezipini qozghaydighanliqini bildürgen.

Maqalida, pakistanliq zhurnalist, “Jihad: militant islamning ottura asiyada bash kötürüshi” namliq kitabning aptori exmet reshidining sözini neqil keltürüp, shinjangdiki asasliq naraziliq pikir éqimi -xitaygha qarshi milletchilik pikir éqimi. Biraq xitay özining siyasitini özgertmise, Uyghur jem'iyitining asasi éqimi milletchilik bilen qalmaydu, ular radikallishishi mumkin, dégen.

“Washin'gton pochta géziti” ning maqaliside, iraq‏-sham islam dölitining rehbiri abu bekr el-baghdadining bu yil 7 ‏-ayda mosul shehiride sözligen bir qétimliq teblighide, musulmanlar zulum chékiwatqan döletlerni sanap kélip, xitayni tilgha alghanliqini, bu, yer shari jihad herikitining Uyghurlargha qiziqiwatqanliqining béshariti ikenlikini ilgiri sürgen.

Lékin amérikida olturushluq musteqil pa'aliyetchi, weziyet analizchisi memet toxti ependining qarishiche, Uyghurlarning bu xil heriketlerge qarita nahayiti sezgür bolushi kéreklikini bildürdi. U, xitayning qoshna ellerge qéchip chiqqan Uyghur musapirlirini iraq yaki süriyege bérip jihad qilmaqchi, dégen bahane körsitip, qayturup kétishke tirishiwatqanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: shuni untumasliq kérek hazir mushu iraq-sham islam döliti, dégen teshkilatta Uyghurlarning bolup qélishi Uyghurlarning özining  menpe'etige xilap. Chünki, ikki hepte burun taylandtiki bir emeldarning bayanatida- taylandta tutup turuluwatqan 4-5 yüzdek Uyghur bar‏- xitay bu Uyghurlarning hemmisi süriyege baridiken, süriyege bérip jihadqa qatnishidiken, dégen. Bu maqale “Nyu-york waqt” gézitide élan qilindi. Démekki, xitay buni bazargha séliwatidu. Chet'elge chiqqan Uyghurlarning hemmisi shu terepke baridu, shunga, bizge qayturup bérishinglar kérek, dep.

“Térrorluq teshkilatigha qatnishish, qanunsiz partlatquch yasash, térrorluq gumandarlirigha yataq, pul yardem qilish” bilen eyiblen'gen mehkumlarning sot jeryani, ularning adwokat teklip qilalighan-qilalmighanliqi melum emes.

Lékin xitay axbaratining ashkarilishiche, mehkumlar hökümge naraziliq bildürüp, yuqiri sot mehkimisige erz qilidighanliqini bildürgen. Mehkime mehkumlardin ikkiylenning “Chet'eldiki térrorluq guruhlargha qatnashmaqchi bolghanliqi” ni ilgiri sürgen bolsimu, biraq shinxu'a agéntliqining xewiride ularning qaysi döletke bérip, “Térrorluq guruhi” gha qatnashmaqchi bolghanliqi tilgha élinmighan.