Муһаҗирәттә соаллар

“бирәр хушхәвәр барму?” дегән бу соалға тола дуч келимән даим. Буни адәттә турмуш һәләкчилики билән болуп уйғур вәзийитигә йетишип болалмайдиған, хәқниң тилидики хәвәрләрни чүшинип кетәлмәйдиған достлар даим сорап туриду. Уларниң мени бир ишларни билиду, биз билмигән хәвәрләрни аңлиялайду, дәп ойлишиға һесдашлиқ қилсамму, йүз келәлмәймән, чүнки мәнму һәрикәтләрдин хәвәрдар болған билән нәтиҗидин хәвәр беришкә аҗиз, қилиниватқан паалийәтниң қачан мевә беришини асасән билмәймән. Һәр қетим такси һәйдәп һерип, ашханида ишләп чарчап, йүк тошуп телип, турмушниң түгимәс ғәмлирини ғәмләп, һаятниң һодуқтурғучи синақлириниң бирини аран тамамлап өйигә келип “уһ” дәп олтурған достларниң “бирәр хушхәвәр барму?” дегән соалиға дуч кәлгәндә өзүмниң нәқәдәр күчсизликини һес қилимән.

Мән аялим билән той қилған чеғимизда униң өй елиш тәлипигә қошулмиғанидим. Униңға “хитай бәш йилда гумран болиду, бу топраққа селинған һәммә өй бизниң, шуңа алмаймиз” дегәнидим. Дуня сода тәшкилатиниң хитайни деократийәләштүриши, асия пул-муамилә кризисиниң хитайниң банка системисини вәйран қилиши қатарлиқ темилардики лексийәм аялимни қайил қилған иди. Мәсум аялим маңа чоң ишларни билиду, немә десә билип дәйду, дуняни, сиясәтни, хәлқара йүзлинишни яхши тәһлил қилиду, дәп ишинәтти. Шуңа маңа ишәнди. Бәш йил толди, хитай кәтмиди, вәйранму болмиди, әксичә техиму зорийип, зораванлишип кәтти. Үрүмчидә өйниң баһаси нәччә һәссә қатланди. Ахири униңға хаталашқанлиқимни иқрар қилдим.

Шундин кейин дуняни, вәзийәтни, кәлгүсини тәһлил қилғанда өзүмниң арзусиға мас келидиған, мениң үмидимни күчләндүридиған, дүшмәнниң зийиниға, миллитимниң пайдисиға мас йезилған мақалә, китаб вә лексийәләрни таллап оқуйдиған адәтни өзгәрттим. Чүнки мән хияли дуняда яшашниң, дуняни арзусиға уйғун рәңлик көзәйнәктә көрүшниң, өзиниң арминиға етиқад қилишниң бәдилини аялим вә қизимға қошуп өтәттим. Үрүмчидә хиялиға ишинишниң бәдилини иҗарә өй издәп доқуруп, тохтимай өй көчүп соқулуп, хәқләрниң өйигә вақитлиқ сиғинип сиқилип өтидим. Аиләмниң хатирҗәмликини хиялимниң гүзәлликигә қурбан қилдим.

Он йилдин ешипту. Аялимға шу чағда бәргән “хитай бәш йилда гумран болиду” дегәнгә охшаш вәдини һечкимгә берип бақмидим. “бизниң ишимиз қачан оңшилар, теңимиз қачар атар, бу қара күнләрдин қачанму қутулармиз?” дегән соалларға “бизниң йолимиз узун, қейин вә катаңлиқ, шуңа сиз аввал бу йолниң қандақ қилғанда қабил йолучиси болғили болиду, қандақ қилсам бу йолда башқиларни кечиктүрмәймән, йүк болмаймән, дегәнләрни көпрәк ойлаң. Хитайниң гумран болушини сүкүттә сақлиғанниң орниға әтә аиләмниң күни немә болар, өзүмни қандақ бақармән, қорқмай қандақ яшармән, хитайни қандақ қорқутармән, мени хитайда туруп қорқутқанлардин қандақ қутулармән дегәнни биринчи болуп ойлаң” дегән җавабни берип келиватимән. Уларни уйғурға хәтәрлик, пули, сиясити, җени аҗиз дөләтләрдин йирақ турушни тәвсийә қилдим.

“қачан йол ечилип кетәр” дегәнләргә “йол тақилип қалған иш йоқ йоқалди. Сиз көнгән, ечилиду, дәп аруз қиливатқан йол пүтүнләй хараб болди. Әмди биз вәтәнгә қайтидиған йолниму йолда маңидиған қатнашниму өзимиз ясап, өзимиз һәйдәп яки сағлам чамдап баримиз” дәймән.

“вәтәнгә қачан кетәрмиз” дегән соални сориғучиларға “вәтәнгә туташқан йолимиз пүткәндә, кетип бизниң увалимизға қалғанларниң йүзигә қариялиғудәк йүзимиз болғанда, уларни қутқузғидәк қудритимиз болғанда кетимиз” дәймән. Қарши тәрәпниң үни ичигә чүшүп кетиду бәзән. Бундақ чағда көңүл ясаш үчүн “сиз вәтәнгә кетиштин аввал хитайниң қәрзигә дүм чүшкән, хәлқи һөкүмәтни сайлимайдиған, инсанниң һөрлүки, қануни һоқуқи, мүлки, шәрипи қоғдалмайдиған, бихәтәрликигә капаләтлик қилмайдиған дөләтләрдин кетиң, һәммә немиси муқимсиз дөләттин һеч болмиғанда пули бәш йил муқим тохтайдиған, өзиниң баҗ кирими билән өзини бақалайдиған, сиз намайиш қилсиңиз хитайға тутуп бәрмәйдиған, сақчиханиға елип кәтмәйдиған бир дөләткә кетиң, чүнки сизниң тутқун қериндашларға җан қәрзиңиз бар, уни төләш үчүн болсиму бәш йилдин артуқ яшимисиңиз болмайду” дәймән.

Муһаҗирәттә соаллар бизни сорақлап туриду. Қарарни әмәлийәткә беқип әмәс хиялимизға вә хаһишимизға беқип чиқарсақ хаталишимиз. Мусапирәттә бир қәдәмни хата алсақ хаталиқлар дәстилинип бизни басиду. Мәсилимизниң узунға созулидиғанлиқи бизни узун муддәт қоллиялайдиған әлләргә сәпәр қилишимизни тәләп қилиду. Мәсилимизниң қийинлиқи бизни турмуш қийинчилиқидин қутқузидиған әлләргә йөткилишимизни дәвәт қилиду. Мәсилимизниң кәскинлики хитайға қарши кәскин тәдбир қоллиналайдиған дөләтләргә кетишимизни һес қилдуриду.

Муһаҗирәттә бир қетимлиқ иккилиниш бизни қайтиланмас пурсәтләрдин мәһрум қойиду. Бүгүн америка һөкүмити уйғур мусапирларни қобул қилинидиған мусапирлар тизимликигә киргүзди. Бу һәқтә бир қанун лайиһиси сунулуш алдида турупту. Бу қанун лайиһиси өтсун өтмисун уйғурниң америкиға қобул қилиниши мушу йил ичидә вуҗудқа чиқиду. Канаданиң уйғурларни қобул қилиши рәсмий хизмәт даирисигә ‍елинип ишлиниватиду. явропа әллиридиму бу һәқтә мулаһизиләр болушқа башлиди. Әпсуски, мән хәвптә қалған муһаҗир уйғурларниң, болупму шу мусапирларниң макани болған әлләрдә яшаватқан қериндашларда бир тәқәззалиқ, тәйярлиқ вә инглизчә өгиниш долқунини һес қилмидим. Шу әлләрдики бәзиләр милләтни буниңға йетәкләш түгүл юқириқи әлләргә “уйғурлар хәтәрдә әмәс, бармисиму болиду” дегән мәнидә шикайәт мәктуби язғанлиқидин вақипландим.

Уйғур даваси узунға созулиду вә кәскин болиду. Мениңчә уйғур даваси дунядики күчләр тәңпуңлуқини өзгәртиду. Дуня уйғурниң азабидин қозғилиду, хәлқара җамаәт уйғурниң паҗиәси билән орнидин дәс туруп йеңи бир таңға қучақ ачиду. Шуңа бу даваниң қийинлиқи ениқ. Көрүнүштә қирғинчилиқ қиливатқини бирдөләт болған билән уни җасарәтләндүриватқини яндашларниң мәдәтлири. Хитайни қоллаватқини мусулман әлләр, мустәбит шәрқ әллири.

Уйғурниң даваси демократик дуня билән мустәбит дуня арисидики күч селиштурма тәрипидин бәлгилиниду. Уйғурни йоқатмақчи болғини бир дөләт болған билән, ‍униңға мәдәткар болғини дунядики дөләтләрниң тәхминән 60 пирсәнтини тәшкил қилидиған дөләтләр. Улар атидин балиға мирас қалидиған падишаһлиқ, прездентлиқ, хәлипилик, әмирлик қатарлиқ түзүмни қоғдаш үчүн хитайниң йенида сәп тутуватиду. Улар мустәбитликни, қуллуқни, зулумни, адаләтсизликни, хурапатни дин билән пәрдазлап, миллий әнәнә билән ясандуруп, вәтәнпәрвәрлик билән ниқаблап өз һакимийитини һәқлиқ көрситиватиду. Бу күчләр һазир хитайни қалқан қилған бир хәлқаралиқ иттипаққа айланди. Бу, пуқраларниң әркинликини, милләтләрниң мустәқиллиқини, мәдәнийәтләрниң рәңдарлиқини юғуруп йоқ қилмақчи болған бир хәлқаралиқ күч. Буниң қаршисидики демократик дуняниң бирлики иқтисади мәнпәәт, истратегийәлик ортақлиқ, сиясий истиқбал дегәндәк амилларниң зедә қилишида лиңшип туруватиду.

Уйғур даваси узунға созулидиған, қийин, кәң даирилик дуняви дава. Униң қәдәм басқучилири һәммә дөләтниң мәнпәәтигә берип тақилиду. Шуңа қитәни бирлик қилған тәшкилатларниң, районларни бирлик қилған иттипақларниң, қитә атлиған һәмкарлашқучиларниң вә б д т ға охшаш хәлқаралиқ тәшкилатниң ортақ һәрикәт қилиши вә қарар елиши болмай туруп һәл қилиш асан әмәс. Шу нуқтидин уйғур даваси дуняда яшаватқан һәммәйләнниң тәқдиригә тәсир көрситиду. Уйғур қирғинчилиқиниң америкада етирап қилиниши, андин канада, голландийә қатарлиқ әлләрниң бу сәпкә қетилиши ғәлибиниң башлиниши. Америка мушу күнгичә “ирқи қирғинчилиқ қилди” дәп елан қилған дөләтниң һеч бирини җазасиз қоймиған. Әмма америка һеч қачан хитайдәк дуняниң 2-иқтисади күчигә бундақ бир һөкүмни җакарлап бақмиған. Шуңа һәр бир уйғур нөвәттә қолға келиватқан пурсәтләрни, йүзлиниватқан тәһдитләрни, яритилидиған ‍имканларни вә баштин кәчүрүватқан қийинчилиқларни нәзәргә елип тәдбирини түзиши керәк. Мәлум арзуни тохтимай хиял қилип, арманни чүшигәнчә әмәлийәттәк туюлуп, реаллиқта көз алдиға кәлгән пурсәтни қолдин бериш ақиллиқ әмәс.

***Мәзкур мақалидә оттуриға қоюлған пикирләр апторниң шәхсий қарашлири. Радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.