Muhajirettiki Uyghurlar muhemmed salih hajimning hayatigha yuqiri baha berdi

Yéqinda diniy alim muhemmed salih damolla hajimning ürümchidiki “Terbiyilesh merkezliri” ning biride wapat bolghanliq xewiri chet'ellerdiki Uyghurlar arisida küchlük ghulghula qozghidi. Gerche alimning qachan, néme sewebtin wapat bolghanliqi éniq delillenmigen bolsimu, emma uning ikki-üch aylar ilgiri qizi we küy'oghli bilen birlikte tutqun qilinip “Yépiq terbiyilesh” ke élip kétilgenliki ilgiri sürülgen idi. Bügün dunya Uyghur qurultiyining aliy rehbiri rabiye qadir xanim we bir qisim diniy ziyaliylar radiyomiz ziyaritini qobul qilip, muhemmed salih hajimning hayat musapisi we uning diniy ilim jehettiki töhpilirige baha berdi.

Muhemmed salih hajim Uyghur xelqining munewwer alimi bolush süpiti bilen “Qur'an kerim”, “Hedis” we bashqa islam dinigha da'ir muhim eserlerning hazirqi zaman Uyghur tiligha terjime qilinip yoruq körüshide türtkilik rol oynighan idi.

Muhemmed salih hajim 1980 yillarda “Qur'an kerim” ning Uyghurche terjimisini ishlep chiqip, Uyghur diniy bilimler tarixidiki chong boshluqini toldurghan idi. U yene “Muhemmed eleyhissalamning terjimihali”, “Yaxshilarning baghchisi”, “Sehihulbuxari jewherliri” qatarliq muhim eserlerni hazirqi zaman Uyghur tiligha muweppeqiyetlik halda terjime qilip, Uyghurlarning islami bilimlerge bolghan teshnaliqini qandurushta zor töhpilerni qoshqan idi. U yalghuz Uyghurlar arisidila zor tesirge ige bolup qalmastin, belki yene islam dunyasidimu belgilik tesirge ige diniy alim idi. Muhemmed salih damolla hajim öz dewride marakesh padishahi hesen sani, misirning sabiq prézidénti mubarek, qazaqistan prézidénti nazarbayéflarning alahide hörmitige sazawer bolghan idi.

Nöwette muhemmed salih damolla hajimning qisqiche terjimihali we ilmiy pa'aliyetliri heqqide chet'ellerdiki Uyghur torliri keng türde tonushturushlar bermekte. Uyghur ziyaliyliri alimning hayatigha we töhpilirige yuqiri bergen bolsa, Uyghur teshkilatliri arqa-arqidin teziyenamilerni, bayanatlarni élan qilmaqta. Dunya Uyghur qurultiyining aliy rehbiri rabiye qadir xanimmu “Pütün Uyghurlar muhemmed salih hajim üchün matem bildüreyli” dégen témida ijtima'iy taratqularda öz namidin mexsus bayanat élan qildi.

Ziyaritimizni qobul qilghan rabiye qadir xanim, muhemmed salih hajimning islam dini saheside köpligen terjime eserler we ilmiy emgeklerni yoruqluqqa chiqarghanliqini alahide tekitlidi. Shuning bilen bille yene uning xitay döletlik islam dini jem'iyitining mu'awin re'isi, Uyghur aptonom rayonluq islam jem'iyetliride bezi muhim wezipilerni ötigenlikini, Uyghur aptonom rayonluq ijtima'iy penler akadémiyiside 27 yil ishlesh jeryanida nurghunlighan ijtima'iy, ilmiy tekshürüshlerge we matériyal toplashqa qatnashqanliqini, ölimalar, péshqedem tarixshunaslar we yurt mötiwerliridin tartip adettiki kishilergiche hemsöhbette bolidighanliqini eslep ötti. 

Rabiye qadir xanim ilgiri özining muhemmed salih hajim bilen bille Uyghur aptonom rayonluq siyasiy kéngesh wekili süpitide yighinlargha qatnashqanliqi we hemsöhbette bolghanliqini eslep, “Muhemmed salih hajim, méning shundaqla hemmimizning akimiz, dadimiz, ustazimiz ornidiki hörmetke sazawer, ésil süpet alimimiz idi,” dédi. 

Rabiye xanim yene muhemmed salih hajimning öz dewride Uyghur xelqining “Qur'an kerim” ni we islam dinini téximu toghra chüshinishi üchün köp yillar tirishchanliq körsitip “Qur'an kerim” ni hazirqi zaman Uyghur tiligha muweppeqiyetlik halda terjime qilip chiqqanliqini alahide tekitlidi. U, zulum chékige yetken bügünki künde 82 yashliq bu zatning “Terbiyilesh merkizi” namidiki qamaqqa solan'ghanliqi we hetta ölüminingmu axbarattin yoshuruliwatqanliqini qattiq eyiblidi. 

Rabiye xanim yene “Xitay hakimiyiti özige héch zaman qarshi chiqmighan, hayatini peqet ilimge atighan muhemmed salih damolla hajimdek nopuzluq bir diniy alimgha qilghan zulumi we ziyankeshliki arqiliq özining Uyghurlarghila emes, belki islam dinigha qiliwatqan düshmenlikinimu ispatlidi. Buni pütün islam dunyasigha, heqqaniyetni qoghdaydighan dunya ehlige keng türde anglitishimiz lazim,” dédi. 
Muhemmed salih damolla hajim hazirqi zaman Uyghur tiligha chüshinishlik we rawan terjime qilip chiqqan “Qur'an kerim” 1986-yili merkiziy milletler neshriyati teripidin 200 ming parche bésilip tarqitilghan. “Qur'an kerim” ning bu terjime nusxisi eyni waqitta yene se'udi erebistan padishahi fahidining testiqlishi we emri bilen padishahning qur'an bésish metbe'eside bir qanche yüzming parche bésilip, munasiwetlik döletlerge tarqitilghan. U ishligen “Qur'an kerim” ning Uyghurche terjimisining slawyan yéziqidiki nusxisi nechche ming nusxa bésilip, ottura asiyada yashawatqan Uyghurlarning birdek alqishigha érishken. Muhemmed sali hajim “Qur'an kerim” ning terjimisidin bashqa yene hedis ilmidiki ishenchlik we nopuzluq kitablarning biri bolghan “Sehihulbuxari” ni we “Muhemmed eleyhissalamning terjimihali” qatarliq kitablarnimu erebchidin Uyghurchigha terjime qilip neshr qildurghan.

Türkiyediki neshriyatchi abdujélil turan ependining qarishiche, “Qur'an kerim” dunyada nurghun tillargha terjime qilinip neshr qiliniwatqan shara'itta, uning hazirqi zaman Uyghur tilidiki terjimisining yoqluqi zor bir boshluq idi. Öz qérindashlirining bu teshnaliqini chüshen'gen muhemmed salih hajim “Qur'an kerim” ni terjime qilishni niyet qilip, xéli burundin tartip nopuzluq qur'an tefsirliri we munasiwetlik kitablarni toplashqa kirishken. Abdujélil hajimning atisi xotende tonulghan diniy ölima bolup, muhemmed salih hajim ularning öyigimu nurghun qétimlap söhbetlishishke barghan iken shundaqla nurghun diniy alimlargha muraji'et qilghan iken. Uning qarishiche, “Qur'an kerim” ni hazirqi zaman Uyghur tiligha terjime qilinish jeryani murekkep bir tetqiqat jeryani we izdinish jeryani bolghan iken. 

Muhemmed salih hajim bir tereptin japaliq ilmiy tetqiqat xizmiti bilen shughullansa, yene bir tereptin 1987-yildin bashlap shinjang islam institutining mudirliq wezipisini üstige alghan. U yaramliq diniy ilim igilirini yétishtürüsh üchünmu köp ter tökken. Istanbuldiki “Sherqiy türkistan ölimalar birliki” ning re'isi, doktor atawulla shahyari ustazi muhemmed salih damolla hajimning ilmiy pa'aliyetliri bilenla emes, turmushta intayin addiy-sadda, mu'amilide kichik pé'il kishi ikenlikini, bu jehette shagirtlirigha chongqur tesir qaldurghanliqini alahide tekitlidi 

Atawulla shahyari, “Muhemmed salih hajimning ilimge atighan hayati bizge ilimdin, pezilettin ders berse, uning xitayning zulumi seweb bolghan ölümimu xitay hökümitining esli muddi'asidin ibretlik ders bermekte,” deydu. 

Atawulla shahyari ependi yene “Sherqiy türkistan ölimalar birliki” ning xitay hökümitidin diniy alim muhemmed salih damolla hajimning a'ilisidikilerni tézdin qoyup bérishini telep qilghanliqini, shuning bilen birge yene islam döletliri, dunya islam hemkarliq teshkilati, dunya islam ittipaqi, birleshken döletler teshkilati we xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatlirini muhemmed salih damolla hajim we uning a'ile tawabatining aqiwiti heqqide jiddiy melumat élish üchün xitaygha bésim ishlitishni telep qilidighanliqini tekitlidi.