Muqam muzéyi kimge échilishi kérek?: wen tongshügimu yaki turdi axun'ghimu?

Muqamshunas, kompozitor zikri elpetta(otturida dutar bilen) we ebeydulla ibrahim, téyipjan éliyup, hüsenjan jami qatarliq dangliq ziyaliy we muzikantlar wan tongshu(ongdin birinchi) bilen. 1970-Yillarning axirliri, ürümchi.

Xitay xewerler torining 20-iyul ürümchidin xewer tarqitishiche, ürümchidiki shinjang sen'et institutida “Wen tongshü muqam arxipxanisi muzéyi” échilghan. Bu muzéy yéngi binasining kölimi 800 kwadrat métir bolup, buningda wen tongshüning xizmiti we hayatigha munasiwetlik 30 nechche parche süret, 10 magnitliq simliq awaz léntisi we on ikki yürüsh muqam izahati qolyazmisi hem yene 200 parchidin artuq milliy chalghu eswabliri körgezme qilin'ghan.

Xewerdiki shinjang sen'et instituti partiye komitétining sékrétari jang likénning sözige qarighanda, bu mektep xitaydiki muqamda kespiy ilmiy ma'arip bilen teminleydighan birdinbir organ iken. U: “Kelgüside biz muqam arxipining ammiwi medeniyet mulazimiti sahesidiki rolini toluq jari qildurimiz we xitayning ésil en'eniwi medeniyitige warisliq qilimiz we ilgiri sürimiz” dégen.

Melum bolushiche wen tongshü bu yil 1-ayning 9-küni, shyaménda 100 yéshida wapat bolghan.

2022-Yili 12-noyabir, xitay döletlik edebiyat tori “Wen tongshü: Uyghur muqamni qutquzuwalghan tunji kishi” dep maqale élan qilghanidi. Xitay teshwiqatlirida 12 muqamni dawamliq jungxu'a xelq jumhuriyiti qurulghandin buyan, kommunist partiye we hökümet Uyghur munewwer en'eniwi medeniyet miraslirini qutquzush we qoghdashqa intayin ehmiyet bergenlikining bir ispati dep körsitilgen. Xitay matériyallirida yene: “Wen tongshü ‛muqam sen'itini qutquzuwalghan tunji kishi‚ depmu atilidu” dep teshwiq qilin'ghanidi.

Tetqiqatchilarning qarishiche, “12 Muqam” ning notigha élinishi we qutquzulushi peqet uningla töhpisi emes. Bu xizmetlerni shu Uyghur muqamshunas kompozitorlardin teshkillen'gen “Muqam qutquzush xizmet guruppisi” élip barghan.

Emeliyette bu heqte Uyghur klassik edebiyat we muqam tetqiqatchisi merhum proféssor abdushükür muhemmed'iminning “Uyghur xelq klassik muzikisi ‛on ikki muqam‚ heqqide” serlewhilik kitabining ikkinchi babi “On ikki muqam tarixining qisqiche bayani” nida: “1950-Yilliri 8-, 9-aylarda ürümchide ‛12 muqam‚ we bir qisim xelq naxshiliri tunji qétim simgha élindi. Bu ishqa péshqedem muqamchi turdi axun aka bilen uning oghli hoshur axun, meshhur dastanchi rozi tembür, xizmet körsetken muqamchi zikri elpatta, ataqliq Uyghur naxshichisi abduweli jarullayof, jümlidin yoldash wen tungshü qatnashti” déyilgen.

Turdi axunning shu chaghda muqam neghme we nezmilirini eng toluq we eng sap saqlighan péshqedem namayende ikenliki tekitlen'gen. Abdushükür muhemmed'iminning yézishiche yene: “Turdi axun akining esli yurti yéngisar bolup, bir qanche ewladtin béri muqamchiliq bilen shughullan'ghan. U yéshi chongiyip qalghinigha qarimay, ömürlük zor xushalliqi we iptixari ‛12 muqam‚ ni 24 sa'ette orundap chiqqan. Murat-meqsitige yetken turdi axun aka ikki ay ötkendin kéyin alemdin ötken. Rozi tembür, qasim elneghmilermu turdi axun aka bilen bir yilda 1956-yil alemdin ötken.

‛12 muqam‚ ning notiliri shinjang Uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 10 yilliqigha béghishlan'ghan sowghilarning biri süpitide 1956-yili merkiziy muzika neshriyati bilen milletler neshriyati teripidin resmiy ikki tomluq kitab qilip neshr qilin'ghan”.

Uyghur 12 muqamining toluq tékisti we ahanglirini sistémiliq rewishte retlesh, muqamning qaytidin xelq ichige yéngi ewlad muqumachilar bilen omumlishishidiki hel qilghuch shexs, omumen muqamni qutquzghuchi kim? dégen so'al tughulidu. Bu qutquzghuchi, ömride bir jümle muqam éytishni bilmeydighan, hetta bir jümle Uyghurchen söz bilmeydighan, 1950-yillarda Uyghur élige kelgende Uyghur milliy naxsha-muzikiliri, muqamliri we bashqilardin xewersiz wen tongshümu yaki Uyghur 12 muqamini toluq orundap uni awaz léntisigha xatire qaldurghan hemde mexsus nechchiligen shagirtlarni terbiyelep muqamni miras qaldurghan muqamchi turdi axunmu? bundaq muzéy turdi axun'gha échilish kérekmu yaki wen tongshügimu?

Türkiyediki Uyghur akadémiyesi wexpisi bashliqi, Uyghur sen'iti we medeniyiti tetqiqatchisi doktor perhat qurban tengritaghli bu heqte toxtilip, Uyghur 12 muqamining kéyinki ewladlargha yétip kélishi we saqlinishidiki achquchluq muzikant muqamchi turdi axun ikenlikini körsetti. U, xitay da'irilirining bügünki künde, muqamning bizgiche yétip kélishide yalghuz wen tungshü seweb bolghan, “Wen tongshü uni qutquzghuchi” déyishini “Bir sepsete, oydurma” dep bahalidi. U mundaq deydu:

: “Wen tongshü Uyghur tilinimu bilmise, muqamlarni qandaq chüshensun? qandaqmu retliyelisun? buni qilghanlar hemmisi Uyghurlar, u, peqet nota bilgenliki üchünla bu muqamlarni retlesh guruppisigha xizmet qilghan”.

Perhat qurban ependi, “On ikki muqam” dek yürüshleshtürülgen bundaq zor hejimlik muzika bayliqining Uyghurlarning insaniyet medeniyitige qoshqan öchmes töhpisi ikenlikini, uninggha warisliq qilishta eng awwal amannisaxan bashliq muqam ustazlirini, andin uning bizgiche yéqinqi zamanimizghiche yétip kélishide turdi axun bashliq on ikki muqamining sistémiliq tetqiq qilinishi, saqlinishida rol oynawatqan peqet Uyghur xelqi ikenlikini tekitlidi. Uning qarishiche, xitay hökümitining yalghuz wen tungshüning 12 muqamgha qoshqan tühpiliri sheripige muzéy échishi Uyghurlarning büyük muzika qamusi 12 muqamnimu xitayning özining qiliwélishtek gherizini ashkarilap béridiken.

Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq bilen teng medeniyet qirghinchiliqi élip bérish bilen xelq'arada küchlük eyibliniwatqan xitay yéqindin buyan “Shinjang Uyghur muqami xelq muzika sen'iti junggo medeniyiti we sen'itining rengdar qamusining muhim mezmunining biri” deydighan sepsetisini her xil ussullarda kücheytmekte. Xitayda “12 Muqam Uyghurlarning emes” deydighan sepsete xéli burundinla bashlan'ghanidi.

Xitay hökümiti 2019-yili 18-martta élan qilghan we xelq'arada zor tenqidiy inkas qozghighan “Shinjangdiki térrorluq we radikalliqqa qarshi urush we kishilik hoquqning qoghdilishi” namliq aq tashliq kitabidimu, Uyghur élining ezeldin xitaygha teweliki, Uyghurlarning 12 muqamini öz ichige alghan parlaq medeniyet mirasliriningmu xitay medeniyitining ayrilmas bir qismi ikenlikini körsetkenidi. Arqidinla buninggha mas halda xitayning wéybo torida yéqinda “12 Muqam Uyghurlargha tewe emes” dégen sepsetiler bayan qilin'ghan bir yazma élan qilin'ghanidi. Xitay hökümitining Uyghur 12 muqamidek muzika qamusiningmu xitay medeniyitining ayrilmas bir qismi ikenlikidek sepsetilerning ilgiri sürülüshi eyni waqitta chet'ellerdiki Uyghur ziyaliylirining küchlük tenqidige uchrighanidi.

Birleshken döletler teshkilati teripidin qoghdilidighan gheyriy maddiy medeniyet mirasi qataridin orun alghan Uyghur muqamlirining yéqinqi waqitlardin buyan uchrighan buzghunchiliqlar hetta gherblik muzika tetqiqatchilirinimu küchlük endishige salmaqta. Bu heqte köplep tetqiqat maqallirini yazghan en'gliyediki london uniwérsitétining proféssori, xitay we ottura asiya muzika tetqiqatchisi rachél harris (Rachel Harris) xanim özining wen tongshü bilen kürüshkenlikini eslep mundaq dédi:

“Toghra, men wen tongshüni bilimen. Téxi xitayda oqughuchi waqtimda wen tongshü bilen ürümchige tunji qétim barghinimda körüshken idim, u nahayiti semimiy ademdek tesirat qaldurghanidi. Manga téxi yardem qilip qeshqerge mangghan waqtimda, u jaydiki munasiwetlik kishiler bilen kürüshüshüm üchün tonushturush xéti yézip bergenidi. Uning bu yilning aldida wapat bolghanliqini anglap könglüm yérim bolghanidi. Shundaqtimu bu mozéyning échilghanliq xewiri méni bekmu bi'aram qildi. Bumu xuddi xitayning Uyghur medeniyiti-sen'itidiki tarti'owélishning yene bir misali xalas. Shungimu bu xewerdin könglüm ghesh boldi”.

Proféssor rachal xanim buning xitayning tunji qétim bundaq meqsetlik mozéy qurushi emeslikini tekitlep mundaq dédi:

“Xitay hökümiti Uyghur medeniyet sen'et sahesidiki Uyghurlarni yoqitiwatqan bir waqitta bu xil atalmish tetqiqatchilarni ularning ornigha dessitishni xéli burunla bashlighanidi. Buning aldida xitay muzikant wang lobingni shinjang naxsha padishahi dep uning muzéyini turpan'gha yéqin jaygha échip heykilini ornatqanidi. Bumu shuninggha oxshashla meqsette qurulghan. Bular hemmisi peqet xitay hökümitining Uyghur medeniyet-sen'itini xitayning bir qismi qilip körsitishke urunushi. Hemmige melum bolghandek, Uyghur medeniyiti xitay bilen baghlanmaydu. U islamiy éléméntlarni öz ichige alghan ottura asiya xelqlirining medeniyitige yéqin. Emma xitay yalghuz bu xitay tetqiqatchi, sen'etchilirini kötürüp teshwiq qilip, muzéy qurush arqiliq Uyghur muqam tetqiqatchiliri, sen'etkarlarning tühpiliri we ornini pütünley yoq qilmaqchimu? xitay hökümitidin qéni bu muzéyda esli bolushqa tégishlik Uyghur tetqiqatchilar, Uyghur sen'etkarlar? ular qeyerde dep sorishimizgha toghra kélidu”.

1950-Yillarda Uyghur 12 muqamini retlesh we yéngi ewlad muqamchilarni terbiyelesh xizmiti sherqiy türkistan jumhuriyitidin kélip chiqqan rehbiriy shexsler we sen'etkarlar teripidin telep qilindi. Eslide 1947-1949-yilliri sherqiy türkistan jumhuriyiti dewride bu xizmetler bashlinip bolun'ghanidi. Netijide, 1950-yillarda xelq ichidin meshhur muqamchi turdi axun qatarliq muqamchilar, muzikantlar ürümchige teklip qilinip buni retlesh ishliri bashlan'ghanidi. Türkiyediki medeniyet tetqiqatchisi proféssor doktor sultan mehmut qeshqiri ependi bu xizmetler heqqide mundaq dédi:

Turdaxun on ikki muqamni saqlash we tereqqiy qildurush hetta tetqiq qilish üchün ishenchlik tékist, ahang we muzika notisi matériyalliri bilen teminligenidi. Proféssor sultan mehmut qeshqirining qarishiche, wen tongshü héchqachan Uyghur 12 muqamining qutquzghuchisi emes we muqamchiliqtiki birinchi shexsmu emes. Qutquzghuchi déyish toghra kelse turdi axun we Uyghur xelqining özidur. Uningdin kéyinki yérim esirdin uzun waqit, Uyghur élining jenub-shimalida we ottura asiya qatarliq oxshimaydighan jaylarda izchil dawamliship kéliwatqan 12 muqamni chongqurlap qézip-retlesh, tetqiq qilish netijiside, yenila muqamchi turdaxonning muzika orunlash we naxsha éytishni asas qilghan on ikki muqam küylirining eng mukemmel we pütünley toghra ikenliki ispatlan'ghanidi.