Xitay néme üchün Uyghur élide dawamliq muqimliqni tekitleydu?

Washin'gtondin muxbirimiz méhriban teyyarlidi
2025.01.13
Qeshqer tenterbiye mektipining az dégende 8 neper oqutquchisining tutqunda ikenliki ashkarilandi Jaza lagéridiki tutqunlar saqchilarning nazariti astida téléwizorda sözlewatqan ili oblast bashliqi nurlan abdumalinning sözini anglimaqta. 2022-Yil 24-may.
AFP

Xitay da'irilirining 2025-yilliq chaghan bayrimi harpisida Uyghur élide bashlighan “Qishliq zerbe bérish” herikiti hemde pütkül rayon miqyasida jiddiy qanat yayduruwatqan dölet xewpsizlik teshwiqati, Uyghur éli weziyitige yéqindin köngül bölüwatqan közetküchilerning küchlük diqqet qozghimaqta.

Xitay taratquliridin melum bolushiche, 2025-yili kirishi bilen, bolupmu xitayning chaghan bayrimi yétip kélish aldida Uyghur élidiki saqchi da'iriliri “Qishliq zerbe bérish herikiti” ni bashlighan. Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy yéngi yil kirishi bilen rayonning bixeterlik we muqimliq mesilisini köp qétim tilgha alghan bolup, u 9-yanwar küni xotende mexsus tekshürüshte bolghinida, “Uzun muddetlik tinchliq we muqimliqni saqlash” ni alahide tekitligen. Undin bashqa “Tengritagh tori” ning xewiride yene 10-dékabir küni Uyghur aptonom rayonida ötküzülgen “Saqchilar küni” de “Rayonning muqimliqni saqlashta töhpe qoshqan nemunilik saqchi” larning teqdirlen'genliki, rayonda qurulghan “Anar” namliq bixeterlik tor sehipisining roli heqqide xewerler bérilgen.

Uyghur aptonom rayonluq partkomning organ géziti bolghan “Shinjang géziti” de déyilishiche, mezkur gézitning tor sehipiside 10-yanwardin bashlap “Dölet xewpsizlik terbiyesi” ni teshwiq qilidighan “Anar” sehipisi tesis qilin'ghan. Xewerde déyilishiche, bu sehipe hökümet organlirini Uyghur élining dölet xewpsizlikige munasiwetlik teshwiqat uchurliri bilen teminleydiken. “Shinjang géziti” ning xewiride yene bu sehipining roli heqqide toxtilip, “Dölet xewpsizlik terbiyesi” ni nishan qilghan “Anar” sehipisining tesis qilinishi, “Pütün jem'iyette dölet xewpsizlik teshwiqatini ilgiri sürüp, keng xelqning dölet xewpsizlikige bolghan tonushi we chüshenchisini üzlüksiz östürüshte muhim ehmiyetke ige” déyilgen.

Amérika chikago uniwérsitétining tekliplik piroféssori, kishilik hoquq adwokati téng biyawning qarishiche, yuqiri bésimliq basturush dawam qiliwatqan bir shara'itta xitay hökümitining Uyghur rayonda dawamliq türde “Zerbe bérish” ni tekitlishi, özining rayondiki irqiy qirghinchiliq siyasiti bilen insaniyetke qarshi jinayetlirini heqliq qilip körsitishke urunush taktikisi iken:

“Bu yette-sekkiz yildin buyan, xitay kommunist hökümitining shinjangda élip bériwatqan chékidin ashqan basturushi, yuqiri téxnikaliq nazaret sistémisi we qamal siyasiti seweblik, shinjang alliqachan ‛üsti ochuq türme‚ge aylandi. Shundaqken, u yerde yene atalmish ‛muqimliq tedbirliri‚ élish hajetsiz. Halbuki, xitay hökümiti dawamliq muqimliqni tekitlewatidu؛ qattiq zerbe bérish we basturush heriketlirini dawam qiliwatidu. Biz buni xitay hökümitining irqiy qirghinchiliq siyasiti we insaniyetke qarshi jinayetlirini yépish üchün bahane izdishi yaki rayondiki yuqiri bésimliq basturushlirini heqliq qilip körsitishke urunushi dep qarisaqla bolidu, xalas. Ularning meqsiti ‛shinjangda térrorluq, ashqunluq we muqimsizliq amilliri yenila mewjut, shunga qattiq zerbe bérishni dawamlashturushqa mejburmiz‚ dégen signalni bérishtur. Emeliyette bu ‛oghrining oghrini tutunglar‚ dep warqirighinigha oxshashla bir ish. Xitay kommunist hökümiti mushundaq wastilar arqiliq özining Uyghur rayonidiki insaniyetke qarshi jinayetlirini yépishqa urunmaqta.”

Amérikadiki Uyghur pa'aliyetchi ilshat hesen ependining qarishiche, irqiy qirghinchiliq dawam qiliwatqan sherqiy türkistanda, 2025-yili kirishi bilen bashlan'ghan “Qishliq zerbe bérish” herikiti, emeliyette Uyghurlarni nishan qilghan yene bir qétimliq chong tazilash herikiti iken.

Ilshat hesenning bildürüshiche, da'irilerning rayonda muqimliqini alahide tekitlishi, yene bir jehettin éytqanda ularning Uyghur élining muqimliqigha bolghan endishisining neqeder éghirliqini körsitidiken.

Ilshat hesen ependining qarishiche, nöwette xitayda barghanche nacharlishiwatqan iqtisadiy weziyet, künsayin köpiyiwatqan ishsizliq, xitayning ichki ölkiliride yüz bériwatqan ammiwi naraziliq heriketliri, shundaqla bultur yil axiri süriyede besher esed hakimiyitining aghdurulup, ottura-sherq weziyitining dawalghush ichige kirishi qatarliq amillar, xitayning sherqiy türkistanning muqimliqigha bolghan endishisi dawamliq kücheytmekte iken.

Amérikadiki tunggan analizchi ma jü ependimu ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining Uyghur élide “Muqimliqni qoghdash” namida dawamliq zerbe bérishni tekitlishidiki seweb we endishiliri heqqide pikir bayan qildi:

“Xitay hökümitining ilgiridin dawam qilip kéliwatqan milliy zulmi we Uyghurlarni nishan qilghan ‛irqiy qirghinchiliq‚siyasitidin bashqa yene nöwette ‛qishliq zerbe bérish‚ namidiki tazilash herikitini yolgha qoyushidiki eng muhim seweb, Uyghurlarning chégra we dölet halqighan millet bolghanliqididur. Uyghurlar türkiy tilliq milletler topigha mensup bir xelq. Ularning tarixtin buyan ottura asiya we türkiye qatarliq döletler bilen qan-qérindashliq, medeniyet, til we diniy jehetlerde yéqin baghlinishi bar. Yene kélip Uyghurlar islam dinigha étiqad qilidighan bir millet. Uyghurlarning bu alahidiliki ularni xitay ishghaliyitidiki tibetler bilen mongghullardin perqliq qilghan. Tibet we mongghullar peqetla xitay ichidiki bashqa bir millet yaki az sanliq millet süpitidila mewjut. Ularning Uyghurlardek yersharilashqan, köp dölet we rayonlar, shuningdek bipayan yawro-asiya jughrapiyeside yashaydighan xelqler bilen bolghan baghlinishi qoyuq emes. Nöwette Uyghur qoralliqlirining süriyediki besher esed hakimiyitini aghdurup tashlashta oynighan roli we melum herbiy küchini namayan qilishi, xitay hökümiti üchün qorqunchluq bir ehwal. Buni xitay hökümitini endishige séliwatqan amillarning biri dések bolidu.”

Gérmaniyediki musteqil analizchi enwer exmet ependining qarishiche, xitay hökümitining Uyghur élide dawamliq türde “Muqimliq” we “Qattiq zerbe” bérishni tekitlishi, ularning rayonda yüz bérish éhtimali bolghan herqandaq bir dawalghushqa bolghan endishisidin iken.

Enwer exmet ependi sözining dawamida 1985-yili ürümchide yüz bergen “12-Dékabir oqughuchilar herikiti” din tartip, 2022-yilidiki “25-Noyabir ürümchi ot paji'esi” we xitayda qozghalghan “Aq qeghez inqilabi” ghiche bolghan weqeler we ularning seweblirini tilgha élip ötti.

Enwer exmet ependining tekitlishiche, xitayning Uyghur élidiki zorawanliq siyasetliri tarixtin buyan xitay hökümitini endishige salidighan zor naraziliq heriketlirining yüz bérishige sewebchi bolup kelgen iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.