Musteqilliq méhman emes

“Köpinche Uyghurlar musteqilliqni xalimaydu” deydu awstraliyede yashaydighan Uyghur “Yéxen” ependi. U amérikada chiqidighan “Tashqiy siyaset” zhorniligha “Musteqilliq telipi Uyghur dawasigha paydisiz bolushi mumkin” dégen mawzuda maqale yézip, musteqilliq telipining Uyghur dawasigha keltüridighan selbiy tesirini sherhiyleydu.

Aptor maqaliside tekitligen musteqilliq telipining “Paydisiz” tereplirini yorutushta qollan'ghan noqti'iynezerlirini özleshtürgende töwendiki alte noqtigha yighilidu: birinchi, köpinche Uyghurlar musteqilliqni xalimaydu. Ikkinchi, sherqiy türkistan oqumi wetende étirapliq emes, kök bayraqning Uyghur kimliki bilen munasiwiti mustehkem emes. Üchinchi, sherqiy türkistan dégen isim térorluq bilen baghlan'ghan, bu isim xitayda jughrapiyelik isim emes, térorchi teshkilatlarning ismi. Tötinchi, musteqilliq telipini xitay xelqi qobul qilmaydu, bu telep bilen xitay xelqining hésdashliqigha érishmek tes. Beshinchi, musteqilliq telipi xitayning zémin pütünliki we igilik hoquqigha taqishidu, bu b d t gha eza döletlerning qobul qilishigha érishelmeydu. Altinchi, musteqilliq telipi Uyghur dawasini heqliq dawadin heqsiz dawagha ayladurup, xeqlerning qollishini qozghiyalmaydu.

Mezkur maqalini tepsiliy oqup chiqqandin kéyin, tunji tesiratim epsuslinish boldi. Köz aldimda meydan'gha chüshmey topchilargha yol körsitiwatqan bir ixtiyari meshqawulning obrazi gewdilendi. “Bir putbol mestanisining téléwizor aldida alghan neq meydan tesirati iken” dégen oygha keldim. Eger mezkur aptor namayishlargha pat-pat chiqqan bolsa, namayishchilar qatarida kök bayraq kötürgennimu, kötürmigennimu, “Sherqi türkistan'gha musteqilliq” dégennimu, “A'ilemni qoyup ber” dégennimu körgen bolatti. Eger bu ziyaliy qiliniwatqan dawadin etrapliq xewerdar bolghan bolsa, dawagerler ichide peqet lagérlar heqqidila heriket qilip bashqa témilarda toxtalmaydighan aktiplarning barliqini, hetta siyasiy shu'arlardin xali “A'ile nöwiti” herikitining “Millet nöwiti” herikitige özgergenlikini bilgen bolatti.

Aptor “Uyghurlarning köpi musteqilliqni xalimaydu” dégen bayanida ilham toxtini misalgha alidu. Toghra, ilham toxtining on yillar burun aptonumiyeni terghip qilghanliqi we bir ray sinash qilghanliqi rast. Mezkur ray sinash boyiche köpinche Uyghurning heqiqi aptonomiyeni xalighanliqimu emeliyet. Emma u bundin 10 nechche yil burunqi ré'alliq. Ilham toxti u chaghda xitay ziyaliliri bilen derqemte olturup, xitayni qandaq démokratiyeleshtürüsh heqqide paranglishalaydighan dewr idi. U chaghda ilham toxti xitayda turup dunyadiki dangliq metbu'atlar bilen ashkara söhbet qiliwatqan idi, eserliri élan qilinip turatti, “‍Uyghur biz” dégen tori ochuq idi. Irqi qirghinchiliq bashlanmighan chaghda bérilgen bayanat, qilin'ghan teshebbus bilen hayat mamatliq peytide chiqirilidighan qarar elwette oxshimaydu. Bügün Uyghurlar xitaylar bilen bille yashashni tallash halitide emes, hayat mamatliq doqmushida.

Aptor maqalide tilgha alghan kök bayraq, sherqiy türkistan dégen uqumlarning wetende étirap qilinish-qilinmasliqi bir kishi ashkara sanap mölcherliyeleydighan mesile emes, emma diqqet bilen sep salsa Uyghurning turmushida izi tépilmas uqumlarmu emes. Misalen, kök bayraq we aq yultuzning renggide sirlan'ghan ghulja öyliri, ürümchide nechche ming kishilik putbol meydanlirini toldurghan “Hurra” dégen xetlik kök mayka, Uyghur meschitlirige oyulghan ay yultuzluq neqishler, ürümchi zergerxanilirida bazarliq bolghan ay yultuzluq ziriler, bök bazarlirida sétilghan ay yultuz shekli chüshürülgen doppa, pat-pat chiqirilip turidighan kök bayraq qatarliqlarning hemmisi Uyghurning ay-yultuzluq bayraqqa bolghan söygüsining delili.

Aptorning sherqi türkistan dégen sözni térorchilargha baghlinip qaldi, dep wayim yep kétishimu yéterlik asasqa ige emes. Uyghur dawasida yétekchi orunda turuwatqan teshkilatlar sherqiy türkistan atalghusini qollinidu. Bu seweblik ularning birer dölettiki teshkiliy resmiyetliri térorluqqa chétilip guman qozghighan, teptishlen'gen emes. Bu atalghuni xitaydiki xitaylarning térorgha baghlap xata chüshinip qélish mesilisige kelsek, bumu artuqche endishe. Uyghur qirghinchliqida teshwiqat obyékti xitay ichidiki xitaylar emes. Xitay hökümiti xelqini reqemlik türmidiki mehbuslargha aylandurup qoydi. Ularning Uyghur qirghinchiliqi heqqide erkin dunyada boluwatqan teshwiqattin behirlinish pursiti intayin töwen. Uning üstige bu teshwiqatlar én'giliz tilida kétiwatqan bolghachqa Uyghurni chüshen'güsi bar, tam atlap xewer anglaydighan in'gilizche bilidighan xitaylar aq qarini ayrip bolalaydu.

Aptorning birleshken döletler teshkilati nizamnamisini eslitip musteqilliq telipining xitayning igilik hoquqi, zémin pütünlikige taqishidighanliqini déyishi dawadin bixewerliktin kelgen. B d t yighinlirigha Uyghur teshkilatlar bir dölet salahiyiti bilen qatnashmaydu. B d t emes, her qandaq dölet, hökümet we organ Uyghurlarni ashkara qobul qilghanda, sherqiy türkistan dölitige wekil qilip körüshmeydu. Qatnashquchilarmu kök bayraqni aldigha tiklep olturup körüshmeydu. Shunga xelq'ara sehnide musteqilliqni terghip qilidighan teshkilatlarning heqsiz orun'gha chüshüp qélish éhtimali nahayiti töwen. Chünki mushu kün'giche héch bir xelq'araliq organ Uyghur wekilliridin qachan musteqil bolidighanliqi heqqide bayanat telep qilip baqqan yoq.

Aptur maqalide özining zulumgha uchrighuchi, emma sükütni tallighuchi ikenlikini otturigha qoyidu. Buning sewebini u ikki noqtidin chüshendüridu. Uningche, biri xitayning uruq-tughqanlarni görüge éliwalghanliqi, yene biri hazirqi qarshiliqning musteqilliq herikiti bolghanliqidin iken. Aptor Uyghur dawasining her bir halqisini pütünley musteqilliq telipi dep qarighanliqi üchün, boluwatqan heriketni musteqilliq herikiti dep qaraydu, hemde buni Uyghur jama'itining siyasiy qarashlardiki her xilliqqa wekillik qilalmaydu, dep qaraydu. Hetta bezi pa'aliyetchilerning qilghanlirini dawani xireleshtürüsh we talapetlik dep qaraydu. Menche bu Uyghurdin, dawadin özini qachurup puchliniwatqan bu bir türküm Uyghur serxillarning özini aqlashtiki ortaq bahanisi bolushi mumkin. Bu ularning Uyghur dawasining hazir bir milliy dawadin xelq'araliq dawagha aylan'ghanliqini, Uyghur dawagerlerning dawadiki asasliq küch bolushtin küchlerning biri bolushqa qarap özgiriwatqanliqini körmigenlikidin bolghan bolushimu mumkin.

Musteqilliq telipi Uyghur dawasigha ziyanliq bolushi mumkin emes. Musteqilliq telep emes, u b d t nizamnamisi békitken hoquq, uning qanuniy ismi “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi”. Musteqilliq azatliqni chillawatqan Uyghurning dunyagha tarqatqan, xewer kütüp olturghan teklipnamisi emes. U barliq mustemlike milletler érishken, Uyghurmu érishishke tamamen heqliq bolghan hoquq. Musteqilliq tallash emes zörüriyettur. Musteqilliq Uyghurning dunyadin kütiwatqan jawabi emes, xelq'ara qanunlar boyiche qoligha almaqchi bolghan hoquqi. Xitay b d t nizamnamisige imza qoyghan dölet bolush süpiti bilen mustemlike qiliwalghan Uyghur zéminidin chékinishi, u topraqni heqdarlirigha qayturup bérishi kérek. B d t gha da'imiy eza en'giliye xongkongdiki mustemlike hökümranliqidin qandaq waz kéchip 150 yil kéyin qandaq chiqip ketken bolsa, xitaymu 72 yil burun bésiwalghan mustemlikesidin shundaq waz kéchishi we shundaq chiqip kétishi kérek.

***Mezkur maqalidiki közqarashlar aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu.