Uyghurlarni dawamliq namrat qaldurush: kömürdin cheklep, tokqa mejburlash

Yéqinqi yillardin buyan Uyghur élide “Muhit bulghinishning aldini élish üchün kömürni cheklep, yéshil énérgiye ishlitishke yüzlinish” herikiti otturigha chiqqanidi. Emma bu heriketning qandaq shekilde élip bériliwatqanliqigha da'ir inchike tepsilatlar esla ashkarilan'ghan emes. Shundaqtimu Uyghurlarni namratliqtin qutuldurush siyasetliri qatarida kömürde issinishtin, tokta issinishqa özgertish heqqidiki teshwiqatlar xitay uchur wasitiliride izchil dawamliship kelmekte. Xitay “Muhit tori” ning bu yil 4-dékabirdiki “Shinjangda kömürni tokqa özgertish ikkinchi nöwetlik qurulushi muweppeqiyetlik tamamlinip, yézilardiki 738ming 300 a'ilining qishliq issinish mesilisini hel qildi” Namliq xewirimu del shundaq teshwiqatlarning biridur.

Undaqta, 90 pirsenttin artuq nopusi yézilarda yashaydighan Uyghurlarni kömürdin cheklep, tokta issinishqa mejburlash, Uyghurlarni nepke érishtürwatamdu yaki ularni iqtisadiy kirizisqa paturdimu? bu heqte izdinip köreyli!

Uyghur élining zémini keng, nopusi az bolush bilen birge, kömür zapisi xitay boyiche 4-orunda turidu. Gerche Uyghur élidiki kömür zapisi xitayning sözi boyiche éytqanda, “Shimaliy rayonlarda köp, jenubiy rayonlarda az” bolsimu, lékin özini özi qamdashqa tamamen yéterlik déyishke bolidu. Shunga xitay “Shinjangning kömürini sirtqa yötkesh” ni yillar awwalla bashlap ketken emesmu? emma xitay “Uyghur élining xoten, qeshqer, qizilsu qatarliq jaylirida kömür menbesi az, bahasi qimmet” dégen bahane bilen, bu rayonlardiki ahalilerning kömürde issinish aditini, tokta issinishqa özgertishni bashliwetken. Munasiwetlik xewerlerdin qarighanda, Uyghur élidiki “Kömürni tokqa almashturush 1-qararliq qurulushi” 2019-Yilidin 2021-yilighiche bolghan üch yilda aldi bilen qeshqer, qizilsu, xoten qatarliq jaylarda élip bérilghan. Bu üch yilda bu rayonlardiki 286 ming 672 a'ililerning issinish haliti kömürde issinishtin, tokta issinishqa özgertilgen. Undaqta bu xil “Özgertish” qaysi shekilde élip bérilghan?

Qeshqer, xoten we qizilsularning 90 pirsenttin köp ahalisi Uyghurlar bolup, köp qisim nahiye we sheherlerde Uyghurlar nopusi 96 pirsenttin yuqiri nisbetni igilep kelgen. Ghelite yéri shuki, bu rayonlar 80-yillardin bashlapla “Xitaydiki éghir namrat rayonlar” qatarigha kirgüzülgen. Échinishliqi, Uyghurlarla yashaydighan bu rayonlar bügünki kündimu yenila xitaydiki eng namrat rayon halitini saqlap kelmekte. Bizge melum bolghinidek, jenubiy Uyghur élidiki üch wilayet, bir oblast bolsa xitayning atalmish namratliqni yoqitish namida Uyghurlarni yoqitish siyasiti nuqtiliq yolgha qoyulghan jaylardur. Halbuki bu rayonlarda “Kömürni tokqa almashturush” herikitining del Uyghurlar keng kölemde tutqun qilinip, éghir ziyankeshliklerge uchrawatqan mezgilde yüz bérishi kishini oylanduridu. Undaqta, bu heriketning jenubiy Uyghur élide deslep élip bérilishidiki seweb zadi néme?

ifeng.com

Shinjang Uyghur aptonom rayonluq tereqqiyat we islahat komitéti élan qilghan bir doklatta Jenubiy Uyghur rayonlirida kömürning bahasi bezide hetta 1000 yüen'gimu Yetkenliki, kishilerning bundaq qimmet bahadiki kömürni sétiwélip, issinish mesilisini hel qilishta qiyinchiliqqa yoluqqanliqi déyilgen. Emma biz Uyghur élidiki kömür zapisining qanchilik nisbette ikenliki we kömür bahasining ötken yillardiki özgirishlirige munasiwetlik uchurlargha diqqet qilidighan bolsaq, doklatta körsitilgen “Sewebler” ning emeliyetke anche uyghun emeslikini bayqaymiz. Yeni xitayning “Sumrugh tori(凤凰网)” ning 2022-yili iyundiki bir xewiride, Uyghur élide 2021-yilidin ilgiri her tonna kömürning bahasi 100yüendin éship baqmighanliqi, emma 2021-yiligha kelgende biraqla nechche hesse ösüp ketkenliki déyilgen.

Xitay bashqurushidiki “Shinjang géziti” ning 2019-yili séntebirdiki bir xewiride, shinjang Uyghur aptonom rayonining sherqiy jungghariye rayonidiki kömürni jenubiy shinjangdiki ikki wilayet bir oblastqa biwasite sétish heqqide mexsus téléfon yighini achqanliqi déyilgen. Mezkur xewerde yene, yézilargha xizmetke chüshken kadirlarning jenubiy Uyghur élide kömürning bahasining bekla qimmetlikini, bezi énérgiye shirketlirining bu jaylarda sétish orunlirini qurup, bir tonna kömürni töwini 400 yüendin yuqirisi 460 yüen'giche sétiwatqanliqini közde tutup, sherqiy jungghariyedin kolléktip kömür zakas qilishqa bashlighanliqi, buning bilen qeshqer, xoten we qizilsulardiki kömür bahasini 200-300 yüen erzan haletke élip kelgenliki bayan qilin'ghan.

Yuqiriqi ikki xewerdin qarighanda, 2021-yilidin awwal Uyghur élide her bir tonna kömürning bahasi bir-ikki yüz yüen etrapida bolghanliqi éniq. Jenubiy Uyghur élidiki kömür bahasining qimmet bolush hadisisimu 2019-yili kolléktip kömür sétiwélish yoli bilen her halda hel qilin'ghan. Emma mesile bu siyasetning yenila kömür bahasining qimmetlikini bahane qilip bügün'giche dawam qilishidur. Bolupmu Uyghurlarning öy-makanlirini chéqip, bashqa jaylargha kolléktip köchürüsh, erzan emgek küchi qilish qatarliqlardimu “Kömürdin issinishni toktin issinishqa özgertish” ke munasiwetlik bolushidur. Misalgha alsaq, “Shinxu'a tori” ning 2019-yili séntebirdiki bir xewiride Bu heqtiki bezi melumatlarni uchritimiz. Xewerde jenubiy Uyghur élide yashaydighan bir Uyghur a'ilisining kömür qalaydighan öydin, tok ishlitidighan öyge köchürülgenliki heqqidiki weqelik bayan qilin'ghan. Gerche weqelikte mezkur a'ilining pütünley tok bilen issinish esliheliri ornitilghan, eslidiki öyidin yiraq bolghan sheher etrapigha köchürülgenliki, bu a'ilining eslidiki japaliq muhittin qutulup, yéngi öyge köchürülgenlikidin memnun ikenliki déyilgen. Démek bu yerde kömürni cheklep, toktin issinishqa özgertish, Uyghurlarni yurt-makanliridin ayrish mesilisigimu chétilghan.

Xitay bashqurushidiki “Xelq tori” ning 2022-yili marttiki bir xewiride bolsa, jenubiy Uyghur élide 892 ming a'ilining tok bilen issinishni bashlishi bilen, her yili 1milyon 784 tonna kömür téjeshke bolidighanliqi xewer qilin'ghan. Xewerde yene, kömürni tokqa özgertish 1-qarar qurulushida yerliktiki 60 ming éshincha emgek küchi ishqa orunlashturulghanliqi, yeni bu qurulushning her yili 20ming éshincha emgek küchini ishqa orunlashturup, yilliq kirimini 6 ming yüen'ge yetküzgenlikini, buning bilen yerlikte bundaq xizmetlerning höddisidin déhqanlar özi chiqipla qalmay, belki déhqanlarning öz yurtida ishqa orunliship, kirimini östürüshke yardimi bolghanliqi körsitilgen. Bu dégenlik 60 ming Uyghur eslidiki déhqanchiliq kespini, ayda 500 yüen ma'ash alidighan ishchiliqqa özgertti dégenlik bolidu. Démek kömürni tashlap tokta issinish mesilisi, Uyghur déhqanlirini kesip özgertishke mejburlighan yene bir sahe bolup qalghanliqi éniq. Lékin mesile, bu 60 ming déhqanning térilghu yerlirini tashlap, ishchi bolushqa maqul bolushidiki seweb néme? eger ishchi bolush bilen ayda 500 yüen emes, 5000 yüen ma'ash alghan bolsa idi, bu déhqanlarning öz ixtiyarliqi bilen kesip özgertkenlikige ishinish eqilge uyghun idi. Halbuki ularning ayliqi 500 yüenlik xizmet üchün kesip özgertishi normalliqmu? xewerdiki bashqa yerge köchürülgen Uyghur déhqanliri bilen baghlap tesewwur qilidighan bolsaq, belki bu 60 ming déhqanningmu oxshashla öy makanliridin köchürülüp, ishsizlashturulghan Uyghur déhqanliri bolghanliqini perez qilalishimiz tes emes!

Derweqe, Uyghur élining jenubiy qismida kömürde issinishtin, tokta issinishqa özgertishtiki meqset, muhit bulghinishning aldini élish emes. Belki bu, Uyghurlarning jenubtiki nopusini tarqaqlashturush, déhqanlarning yerlirini tartiwélip, kesip özgertishke mejburlash bilen mehkem baghlan'ghan irqiy qirghinchiliqning bir qismidur.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]