Натониң йеңи пилани хитайниң тәһдити вә рәзил қилмишлирини тохтитип қалаламду?

2-Дуня урушидин кейин, сабиқ совет иттипақини мәркәз қилған коммунизм лагериға қарши мәйданға кәлгән шималий атлантик әһди тәшкилати (NATO) бүгүнки күндә иккинчи чоң иқтисадий гәвдә болған коммунист хитай һөкүмитиниң йәр шари характерлик тәһдитигә қарши һәрикәткә өткән. Бу тәһдит хитайниң иқтисадий кеңәймичилики, һәрбий иғвагәрчилики, кишилик һоқуқ дәпсәндичилики қатарлиқлар икән.

Истратегийә мутәхәссиси әркин әкрәм әпәндиниң билдүрүшичә, әйни чағда натоға қарши қурулған “варшава әһди тәшкилати” сабиқ совет иттипақи парчиланғандин кейин йоқалған. Униңдин кейин нато өзиниң истратегийәлик нишани вә пиланини вәзийәткә қарап тәңшигән. Өткән йилниң ахирида өткүзүлгән йиғинда нато хитайни әң чоң тәһдит дәп бекиткән.

Сиясий көзәтчи илшат һәсән әпәнди натониң әслидинла мәйли натсизим, фашизм яки коммунизм болсун, инсанға зулум салидиған барлиқ диктаторлуқ түзүмгә қарши туруш вә ғәрбниң демократийә, әркинлик қатарлиқ қиммәт қариши үстигә қурулған тәшкилат икәнликини билдүргәндин кейин мундақ деди: “хитай һазир уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқан туруқлуқ өзиниң мустәбит, қәбиһ түзүмини дуняға үлгә қилип көрситишкә урунуватиду. Шуңа нато ғәрбниң қиммәт қаришини қоғдаш үчүн хитайни нишанға алди, буни ғәрб дунясиниң өз қиммәт қаришини қоғдаш үчүн явропадин һалқиған бир қәдими десәк болиду”.

Натониң йеқинда ечилған рәһбәрләр учришиш йиғининиң йепилиш мурасимида мәзкур тәшкилатқа әза 30 дөләтниң рәһбәрлири бирләшмә баянат қилған болуп, униңда хитайниң күнсери күчийиватқан тәсириниң хәлқара сиясәткә елип кәлгән тәһдити, мәзкур тәшкилатқа әза дөләтләрниң бу тәһдиткә бирликтә тақабил туруши керәклики очуқ көрситилгән. “нато 2030 тәшәббуснамиси” асасән хитайниң тәһдитигә тақабил туруш үчүн оттуриға қоюлған болуп, истратегийәлик нишан асасән хитайға мәркәзләшкән. Натониң сабиқ баш катипи андерис расмусен мундақ дегән: “бизниң әркинликимиз хәтәргә дуч кәлди, шуңа демократик дөләтләр хам хиялни азрақ қилип, хитайниң тәһдитигә җиддий тақабил туруши керәк”.

Мәзкур йиғиндин мәлум болушичә, нато хитайға тақабил туруш үчүн қисқа муддәтлик вә узун муддәтлик пиланлар түзгән. Қисқа муддәтлик пиланда, нато хитайниң ғәризи вә һәрикитини давамлиқ көзитидиған бир ишхана тәсис қилип, буниңға юқири дәриҗилик бир әмәлдарни мәсул қилидикән. Бу ишхана хитайға мунасивәтлик йеңи әһвалларни баш шитабқа қәрәллик доклат қилидикән вә йил ахирида хитайниң тәһдитини баһалайдиған мәхпий һөҗҗәт тәйярлайдикән. Нато йәнә қәрәллик түрдә әлчиләр йиғини чақирип, хитайға мунасивәтлик әһвалларни муһакимә қилидикән. Бу йиғинға асиядики иттипақдаш дөләтләрниң юқири дәриҗилик әмәлдарлирини тәклип қилидикән. Бу йиғинда оттуриға чүшкән пикирләр хитайға мунасивәтлик истратегийәлик пилан үчүн муһим мәнбә болидикән. Нато йәнә хитайниң тор һуҗумидин қоғдиниш үчүн асия әллири билән тор бихәтәрлики һәмкарлиқини күчәйтидикән. Натониң ахбарат органлири хитайниң явропа вә явропа йеқинлириға салған мәблиғи, базарға салған техникиси вә ул әслиһә қурулушини баһалап, натоға агаһландуруш сигнали беридикән.

Узун муддәтлик пиланда, нато йирақ шәрқтики демократик әлләрдин японийә, корейә билән һәм австралийә, йеңи зеландийә қатарлиқ дөләтләр билән бихәтәрлик һәмкарлиқини күчәйтидикән; шундақла америка, японийә, һиндистан, австралийәдин тәшкил тапқан “4 дөләт бирлики” (Quad) билән қәрәллик учришип, хитайниң җәнубий деңиздики иғвагәрчиликини тосуп, һинди-тинч окян райониниң тинчлиқи вә әркин сода қатнишини қоғдайдикән.

Сиясий мулаһизиләрдә көрситилишичә, нато илгири бир мәзгил русийәни тәһдит дәп қариған болсиму, һазир хитайни әң чоң тәһдит дәп қариған, чүнки хитай хәлқара қанун вә тәртипни бузуп, дуняға хоҗа болушқа урунмақта, һинди-тинч окян районидики әркин, бихәтәр сода муһитиға бузғунчилиқ қилмақта, ғәрб әллириниң демократик қиммәт қаришини дәпсәндә қилмақта икән, натоға әза дөләтләр чоқум америка билән бирлишип хитайға бирликтә тақабил туруши керәк икән.

Алаһидә диққәт қилишқа әрзийдиғини шуки, натониң бу қетимлиқ йиғинида ғәрбниң кишилик һоқуқ қиммәт қариши алаһидә тәкитләнгән болуп, шу қатарда уйғурлар мәсилисиму муһим орунға қоюлған. Натониң баш катипи җинс столтенберг мундақ дегән: “хитай бизниң қиммәт қаришимизни қобул қилмайду, хитай һөкүмити уйғур қатарлиқ аз санлиқ милләтләр вә етиқадчи хәлққә зиянкәшлик қилди, хоңкоңлуқларни бастурди, илғар техникилардин пайдилинип өз хәлқини тәқиб вә назарәт астиға алди, бу тарихта көрүлүп бақмиған бир қилмиш”.

Әркин әкрәм әпәнди нато қурулған вақиттин башлапла ғәрбниң қиммәт қарашлирини, җүмлидин инсан һәқлирини қоғдайдиған бир тәшкилат сүпитидә мәйданға кәлгәнликини, шуңа униң уйғурлар учраватқан дәпсәндичиликкә қарап туралмайдиғанлиқини билдүрди.

Илшат һәсән әпәндиниң билдүрүшичә, натони пәқәт һәрбий тәшкилат дәп әмәс, ғәрбниң кишилик қиммәт қаришини қоғдайдиған тәшкилат дәп чүшәнгәндә, бу тәшкилатниң уйғур мәсилисигә немишқа бу қәдәр көңүл бөлидиғанлиқини, хитайға қарши сәп түзүштә бу мәсилиниң муһим орунда туридиғанлиқини яхши билгили болидикән.

Сиясий анализчиларниң билдүрүшичә, қиммәт қариши җәһәттики пәрқ натони җәзмән хитайға қарши һәрикәтләндүридикән, чүнки натониң әһдинамисидә демократийә, кишилик һоқуқ вә қануний принсипларға таянған шәхсий әркинлик чоқум қоғдилидикән. Булар пәқәт ғәрбниң қиммәт қаришила әмәс, бәлки инсанийәтниң мәдәнийәт тарихидики бүйүк нәтиҗә болуп, бу нәтиҗини қоғдаш ғәрб дөләтлириниңла әмәс, пүтүн дуня хәлқиниң ортақ вәзиписи икән.