Natoning yéngi pilani xitayning tehditi we rezil qilmishlirini toxtitip qalalamdu?

2-Dunya urushidin kéyin, sabiq sowét ittipaqini merkez qilghan kommunizm lagérigha qarshi meydan'gha kelgen shimaliy atlantik ehdi teshkilati (NATO) bügünki künde ikkinchi chong iqtisadiy gewde bolghan kommunist xitay hökümitining yer shari xaraktérlik tehditige qarshi heriketke ötken. Bu tehdit xitayning iqtisadiy kéngeymichiliki, herbiy ighwagerchiliki, kishilik hoquq depsendichiliki qatarliqlar iken.

Istratégiye mutexessisi erkin ekrem ependining bildürüshiche, eyni chaghda natogha qarshi qurulghan “Warshawa ehdi teshkilati” sabiq sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin yoqalghan. Uningdin kéyin nato özining istratégiyelik nishani we pilanini weziyetke qarap tengshigen. Ötken yilning axirida ötküzülgen yighinda nato xitayni eng chong tehdit dep békitken.

Siyasiy közetchi ilshat hesen ependi natoning eslidinla meyli natsizim, fashizm yaki kommunizm bolsun, insan'gha zulum salidighan barliq diktatorluq tüzümge qarshi turush we gherbning démokratiye, erkinlik qatarliq qimmet qarishi üstige qurulghan teshkilat ikenlikini bildürgendin kéyin mundaq dédi: “Xitay hazir Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan turuqluq özining mustebit, qebih tüzümini dunyagha ülge qilip körsitishke urunuwatidu. Shunga nato gherbning qimmet qarishini qoghdash üchün xitayni nishan'gha aldi, buni gherb dunyasining öz qimmet qarishini qoghdash üchün yawropadin halqighan bir qedimi dések bolidu”.

Natoning yéqinda échilghan rehberler uchrishish yighinining yépilish murasimida mezkur teshkilatqa eza 30 döletning rehberliri birleshme bayanat qilghan bolup, uningda xitayning künséri küchiyiwatqan tesirining xelq'ara siyasetke élip kelgen tehditi, mezkur teshkilatqa eza döletlerning bu tehditke birlikte taqabil turushi kérekliki ochuq körsitilgen. “Nato 2030 teshebbusnamisi” asasen xitayning tehditige taqabil turush üchün otturigha qoyulghan bolup, istratégiyelik nishan asasen xitaygha merkezleshken. Natoning sabiq bash katipi andéris rasmusén mundaq dégen: “Bizning erkinlikimiz xeterge duch keldi, shunga démokratik döletler xam xiyalni azraq qilip, xitayning tehditige jiddiy taqabil turushi kérek”.

Mezkur yighindin melum bolushiche, nato xitaygha taqabil turush üchün qisqa muddetlik we uzun muddetlik pilanlar tüzgen. Qisqa muddetlik pilanda, nato xitayning gherizi we herikitini dawamliq közitidighan bir ishxana tesis qilip, buninggha yuqiri derijilik bir emeldarni mes'ul qilidiken. Bu ishxana xitaygha munasiwetlik yéngi ehwallarni bash shitabqa qerellik doklat qilidiken we yil axirida xitayning tehditini bahalaydighan mexpiy höjjet teyyarlaydiken. Nato yene qerellik türde elchiler yighini chaqirip, xitaygha munasiwetlik ehwallarni muhakime qilidiken. Bu yighin'gha asiyadiki ittipaqdash döletlerning yuqiri derijilik emeldarlirini teklip qilidiken. Bu yighinda otturigha chüshken pikirler xitaygha munasiwetlik istratégiyelik pilan üchün muhim menbe bolidiken. Nato yene xitayning tor hujumidin qoghdinish üchün asiya elliri bilen tor bixeterliki hemkarliqini kücheytidiken. Natoning axbarat organliri xitayning yawropa we yawropa yéqinlirigha salghan meblighi, bazargha salghan téxnikisi we ul eslihe qurulushini bahalap, natogha agahlandurush signali béridiken.

Uzun muddetlik pilanda, nato yiraq sherqtiki démokratik ellerdin yaponiye, koréye bilen hem awstraliye, yéngi zélandiye qatarliq döletler bilen bixeterlik hemkarliqini kücheytidiken؛ shundaqla amérika, yaponiye, hindistan, awstraliyedin teshkil tapqan “4 Dölet birliki” (Quad) bilen qerellik uchriship, xitayning jenubiy déngizdiki ighwagerchilikini tosup, hindi-tinch okyan rayonining tinchliqi we erkin soda qatnishini qoghdaydiken.

Siyasiy mulahizilerde körsitilishiche, nato ilgiri bir mezgil rusiyeni tehdit dep qarighan bolsimu, hazir xitayni eng chong tehdit dep qarighan, chünki xitay xelq'ara qanun we tertipni buzup, dunyagha xoja bolushqa urunmaqta, hindi-tinch okyan rayonidiki erkin, bixeter soda muhitigha buzghunchiliq qilmaqta, gherb ellirining démokratik qimmet qarishini depsende qilmaqta iken, natogha eza döletler choqum amérika bilen birliship xitaygha birlikte taqabil turushi kérek iken.

Alahide diqqet qilishqa erziydighini shuki, natoning bu qétimliq yighinida gherbning kishilik hoquq qimmet qarishi alahide tekitlen'gen bolup, shu qatarda Uyghurlar mesilisimu muhim orun'gha qoyulghan. Natoning bash katipi jins stolténbérg mundaq dégen: “Xitay bizning qimmet qarishimizni qobul qilmaydu, xitay hökümiti Uyghur qatarliq az sanliq milletler we étiqadchi xelqqe ziyankeshlik qildi, xongkongluqlarni basturdi, ilghar téxnikilardin paydilinip öz xelqini teqib we nazaret astigha aldi, bu tarixta körülüp baqmighan bir qilmish”.

Erkin ekrem ependi nato qurulghan waqittin bashlapla gherbning qimmet qarashlirini, jümlidin insan heqlirini qoghdaydighan bir teshkilat süpitide meydan'gha kelgenlikini, shunga uning Uyghurlar uchrawatqan depsendichilikke qarap turalmaydighanliqini bildürdi.

Ilshat hesen ependining bildürüshiche, natoni peqet herbiy teshkilat dep emes, gherbning kishilik qimmet qarishini qoghdaydighan teshkilat dep chüshen'gende, bu teshkilatning Uyghur mesilisige némishqa bu qeder köngül bölidighanliqini, xitaygha qarshi sep tüzüshte bu mesilining muhim orunda turidighanliqini yaxshi bilgili bolidiken.

Siyasiy analizchilarning bildürüshiche, qimmet qarishi jehettiki perq natoni jezmen xitaygha qarshi heriketlendüridiken, chünki natoning ehdinamiside démokratiye, kishilik hoquq we qanuniy prinsiplargha tayan'ghan shexsiy erkinlik choqum qoghdilidiken. Bular peqet gherbning qimmet qarishila emes, belki insaniyetning medeniyet tarixidiki büyük netije bolup, bu netijini qoghdash gherb döletliriningla emes, pütün dunya xelqining ortaq wezipisi iken.