Nato, rusiye-xitay we Uyghurlar

Xitayning rusiyege yardem bérishi, natoni hindi-tinch okyan rayonidiki shérik döletler bilen bolghan hemkarliqini kücheytip, xitayning rayonda künséri éship bériwatqan xirisigha taqabil turushmu, pirézidént baydénning sahibxanliqidiki 3 künlük yighinning küntertipidin orun almaqta.

Amérika bashchiliqidiki “Shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati (NATO) ”, yeni nato 10-iyul washin'gtonda mezkur teshkilat qurulghanliqining 75 yilliqini xatirilidi. Shundaqla mezkur teshkilatqa eza 32 dölet birlikte “Washin'gton xitabnamisi” élan qilip, xitayni rusiyening ukra'inagha qilghan tajawuzchiliq urushini eng küchlük qollighanliqi bilen ashkara we küchlük tenqid qildi. Shundaqla xitayni bu qilmishi üchün éghir bedel töleydighanliqi bilen agahlandurdi.

Tarixtiki sabiq sowétlar ittipaqining gherbke qarshi tehditi seweblik qurulup, kéyinki rusiyening tehditige qarshi mewjutluqini dawam qilghan natoning bu qétimliq bayanatining qandaq arqa körünüshi bar? natoning xitaygha qarshi meydan jakarlishining Uyghurlar bilen munasiwiti bolushi mumkinmu?

Yuqiriqi so'allirimizgha qayil qilarliq jawab tépishimiz üchün elwette nato bilen xitay arisidiki bu qarshiliqqa seweb bolghan amil heqqide izdinip béqishimizgha toghra kélidu. Nato yillardin buyan xitayni yiraqtiki “Riqabetchi” süpitide qarap kelgenidi. Hetta natogha eza döletlerning xitay bilen bolghan iqtisadiy menpe'etini közde tutup Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq we xitaydiki kishilik hoquq depsendichiliklirige süküt qilip kelgen. Emma bügün nato xitayni birdinla eng küchlük ibariler bilen eyiblidi. Xitaymu natoning eyibleshlirige türlük shekilde reddiye qayturdi. Bundaq bir ehwalni elwette natoning xitaygha bolghan qarishining tüptin özgergenlikiningla emes, belki nato bilen xitay arisidiki munasiwetlerning yéngi bir dewrge kirgenlikining ipadisi dep qarashqa bolidu. Derweqe, “Washin'gton xitabnamisi” xitay bilen nato arisidiki munasiwetning “Riqabetchi” din “Düshmen” ge aylinishtek yéngi bir özgirishke yol achti.

 “Washin'gton xitabnamisi” ning mezmunigha diqqet qilidighan bolsaq, uningda xitayning rusiyege qiliwatqan chong kölemlik “Yardem” lirining rusiye-ukra'ina urushining dawamlishishida hel qilghuch rol oynighanliqi؛ bu seweb, rusiyening yawropa we tinch okyan rayonlirigha bolghan tehditining zoriyiwatqanliqini tilgha alghan. Shundaqla xitayning rusiyeni siyasiy we maddiy jehette qollashni derhal toxtishini, yawropaning yéqinqi zaman tarixida yüz bergen eng chong tajawuzchiliq urushigha yardem bérishning, xitayning menpe'eti we inawitige “Selbiy tesir” körsitidighanliqi bilen agahlandurghan. Emma bu “Selbiy tesir” ning zadi néme ikenliki heqqide xitabnamide éniq chüshenche bermigen. Shundaqtimu mezkur xitabnamide qollinilghan siyasiy ibarilerdin qarighanda, bu yerde közde tutulghan “Selbiy tesir” ning xitay üchün yaxshiliqning béshariti emesliki éniq.

 Nurghun kishiler siyasette “Menggülük dost yoq, emma menggülük menpe'et bar” dégen sözge ishinidu. Emma rusiye bilen ukra'ina arisidiki bu urush, amérika we yawropa qatarliq gherb döletlirini ittipaqlashturup, “Qimmet qarash üstige qurulghan dostluqning menpe'ettin üstün turidighanliqi” ni hemmimizge ispatlap berdi. Démek, amérika her waqit éghizidin chüshürmeydighan “Yawropa bilen amérika arisidiki alahide munasiwet” peqet siyasiy menpe'etkila munasiwetlik bolmastin belki medeniyet, qimmet qarash bilen chemberchas baghlan'ghan. Chünki, meyli rusiye-ukra'ina urushi bolsun, amérika bilen rusiye arisidiki munasiwet bolsun we yaki yawropa bilen rusiye arisidiki barliq toqunushlarning hemmisila medeniyet toqunushi we qimmet qarashtiki zitliqqa baghlan'ghanliqi bir ré'alliq!

 Gherbning neziride rusiyening sowét ittipaqining chong döletchilik, gherbke qarshi idiyeside terbiyelinip yétiship, hazirmu höküm sürüwatqan showinist milletchi hökümranliri bolsa kéngeymichiliktin esla waz kechmeydighan, gherb qimmet qarashlirigha qarshi, peqet küchlinishke shara'it hazirlisila, gherb dunyasi bilen düshmenliship, dunyagha xoja bolushqa teyyar turidighan bir küch hésablinidu. Bundaq bolushimu sewebsiz emes elwette. Chünki wiladimir putin rusiyening pirézidéntliqigha saylan'ghanda mundaq dégen: “Manga yigirme yil béringlar, men silerge qudretlik rusiyeni qayturup bérimen”. Putinning bu sözi emeliyette uning kéyinki yawro-asiyachiliq yaki “Putinizm” dep atalghan “Rus chüshi” idiyesining meydan'gha chiqishigha asas salghan. Yawro-asiyachiliq idiyesini rusiyening siyasiy nezeriyechisi, “Yéngi yawro-asiyachiliq idé'ologiyesi” ning idiyewi yétekchisi nami bilen ulughlan'ghan aléksandér dugin 1997-yili “Siyasiy jughrapiyening asasi” namliq kitabida otturigha qoyghanidi. Duginining kitabi eyni chaghda hetta rusiye herbiy mektepliride derslik qilip békitilgen we rus milletchilikining küchiyishide muhim rol oynighan. Aléksandér duginining eng muhim idiyelirining biri “Dunyadiki barliq rus tilliq rayonlarni we sabiq sowét ittipaqi tupraqlirini qaytidin rusiye fédératsiyesige élip kirip, amérikigha taqabil turush” tur. Derweqe, rusiyening 2014-yili qirimgha tajawuz qilishi, bügünki ukra'inagha qilghan tajawuzchiliqi qatarliq bir qatar tajawuzchiliq qilmishliri emeliyette pütkül gherb dunyasining yuqiriqi “Rusiye küchlinishke shara'it hazirlisila, gherb dunyasigha balayi'apet élip kélidighan bir dölet” dégen qarishini testiqlap turuptu.

 Bu wejidin, amérika bashchiliqidiki gherbmu rusiyege éniq ishench qilalmighanliqi üchün, uning natogha eza bolushini izchil qollimay kelgen. Natoning asiya we tinch okyan rayonlirida kéngiyishimu, eslide rusiyening bu rayonlardiki bolupmu sabiq sowét ittipaqidin musteqil bolghan döletlerdiki tesirini ajizlashturushni meqset qilghan. Eksiche bolghanda, gherb dunyasi öz bixeterlikige néme bilen kapalet qilalaydu?

Nöwette nato bilen xitay arisidiki qarshiliqqa seweb bolghan amilmu rusiye bilen gherbning arisidiki ziddiyettin perqlenmeydu. Chünki rusiyening ukra'inagha qilghan tajawuzchiliq urushining keynidiki eng küchlük qollighuchisining xitay bolushi buni ispatlap turuptu. Téximu muhimi, natoning “Washin'gton xitabnamisi” ni élan qilghandin kéyin, xitayning bu heqtiki inkasi xitay bilen amérika bashchiliqidiki gherb dunyasi arisidiki munasiwetning buningdin kéyin téximu keskinlishidighanliqini körsitip turuptu.

Undaqta, nato bilen xitay munasiwetliridiki burulush Uyghurlargha qandaq tesir körsitishi mumkin?

Amérika bashchiliqidiki gherb döletlirining Uyghur mesilisige qaytidin köngül bölüshi eslide xitay bilen amérika arisidiki soda urushi seweblik dunyaning diqqitige qayta érishkenidi. Emma xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq uslubini gherb qimmet qarashlirining ornigha dessitishke bolidighan yéngi dunya tüzümi süpitide teshwiq qilishi, mesilining mahiyitini tüptin özgertkenliki tebi'iy. Bu heqte amérika bashchiliqidiki natoning 2022-yili élan qilghan yéngi istratégiyeside xitayni qaysi shekilde tilgha alghanliqigha diqqet qilsaqla kupaye.

Natoning bu yéngi istratégiyeside, xitayning nato döletlirining menpe'eti, bixeterliki we qimmet qarashlirigha gherezlik halda buzghunchiliq qiliwatqanliqi, xitay bilen rusiye hemkarliship, xelq'ara qa'ide-nizamlargha buzghunchiliq qilip, nato döletlirining qimmet qarishi we menpe'etlirige tehdit peyda qiliwatqanliqi tilgha élin'ghan. Shundaqla erkinlik, kishilik hoquq, qanun we démokratiyening nato döletlirini birleshtürgen eng muhim amil ikenliki, bu wejidin eza döletlerning bixeterliki we erkinlikini natoning pütün küchi bilen qet'iy qoghdashni qarar qilghanliqi tilgha élin'ghan.

Bu nöwet natoning qurulghanliqining 75 yilliqi munasiwiti bilen élan qilin'ghan “Washin'gton xitabnamisi” ning yene bir qedem ilgiriligen halda xitayni eyiblishi we agahlandurushi nato bilen xitay arisidiki yaxshi munasiwetlerning pütünley axirlashqanliqini körsitip turuptu. Gerche shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza döletler bilen xitayning jughrapiyelik ariliqi xéli uzun bolsimu, emma xitay bügün yenila natoning düshminige aylandi. Bundaq bolushini biz washin'gtonning yéqindin béri jenubiy koréye bilen yaponiyening natogha eza bolushini qollishi we bu qétimliq yighin'gha bu ikki dölet bilen birlikte awstraliye we yéngi zélandiyenimu teklip qilishidin körüwalalaymiz. Yaponiye, jenubiy koréye qatarliq bu döletler asiya qit'esidiki gherbleshken, yeni gherb qimmet qarashlirini asas qilghan döletlerdur. Xitayning gherbning démokratik qimmet qarashlirigha qiliwatqan xirisi tebi'iy halda bu döletlernimu tehdit da'irisige kirgüzidighanliqi éniq. Halbuki, xitayning Uyghurlar üstide élip barghan irqiy qirghinchiliq jinayetlirige, shundaqla xitaydiki barliq insaniyetke qarshi qilmishlargha süküt qilish bu döletlerning qimmet qarashlirigha zit bolupla qalmastin, belki ularning bixeterlikigimu éghir tehdittur.

Démek, bu yerde shu nerse éniqki, natoning xitayni nishanlishi qimmet qarashliri asasida birleshken dostlirining bixeterliki we hemkarliqini qoghdash üchündur. Xitayning Uyghurlargha yürgüzgen irqiy qirghinchiliqni öz ichige alghan bir partiyelik, birla hökümran xalighanche hoquq yürgüzidighan, démokratiyege zit bolghan mustebit hakimiyet tüzümi we endizisini gherb démokratik tüzülmisining ornigha dessitish, mana shu idiyege tayan'ghan “Jungxu'a millitining güllinish chüshi” ni emelge ashurush teshebbusi, nato döletliri üchün qobul qilghili bolmaydighan we ularning mewjutluqigha bérip taqishidighan muhim mesilidur. Bundaq ehwalda nato bilen xitay arisidiki munasiwetning yamanlishishi biwasite halda Uyghurlar shundaqla xitaydiki kishilik hoquqliri we démokratik hoquqliri depsende qiliniwatqan barliq milletlerning we xelqning menpe'etige biwasite munasiwetlik bolidu.

Natoning bu yéngi istratégiyeside, xitayning nato döletlirining menpe'eti, bixeterliki we qimmet qarishigha gherezlik halda buzghunchiliq qiliwatqanliqi, xitay bilen rusiye hemkarliship, xelq'ara qa'ide-nizamlargha buzghunchiliq qilip, nato döletlirining qimmet qarishi we menpe'etlirige tehdit peyda qiliwatqanliqi tilgha élin'ghan. Shundaqla erkinlik, kishilik hoquq, qanun we démokratiyening nato döletlirini birleshtürgen eng muhim amil ikenliki, bu wejidin eza döletlerning bixeterliki we erkinlikini natoning pütün küchi bilen qet'iy qoghdashni qarar qilghanliqi tilgha élin'ghan.

Bu nöwet natoning qurulghanliqining 75 yilliqi munasiwiti bilen élan qilin'ghan “Washin'gton xitabnamisi” ning yene bir qedem ilgiriligen halda xitayni eyiblishi we agahlandurushi nato bilen xitay arisidiki yaxshi munasiwetlerning pütünley axirlashqanliqini körsitip turuptu. Gerche shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza döletler bilen xitayning jughrapiyelik ariliqi xéli uzun bolsimu, emma xitay bügün yenila natoning düshminige aylandi. Bundaq bolushini biz washin'gtonning yéqindin béri jenubiy koréye bilen yaponiyening natogha eza bolushini qollishi we bu qétimliq yighin'gha bu ikki dölet bilen birlikte awstraliye we yéngi zinlandiyenimu teklip qilishidin körüwalalaymiz. Yaponiye, jenubiy koréye qatarliq bu döletler asiya qit'esidiki gherbleshken, yeni gherb qimmet qarashlirini asas qilghan döletlerdur. Xitayning gherbning démokratik qimmet qarashlirigha qiliwatqan xirisi tebi'iy halda bu döletlernimu tehdit da'irisige kirgüzidighanliqi éniq. Halbuki, xitayning Uyghurlar üstide élip barghan irqiy qirghinchiliq jinayetlirige, shundaqla xitaydiki barliq insaniyetke qarshi qilmishlargha süküt qilish bu döletlerning qimmet qarashlirigha zit bolupla qalmastin, belki ularning bixeterlikigimu éghir tehdittur.

Démek, bu yerde shu nerse éniqki, natoning xitayni nishanlishi qimmet qarashliri asasida birleshken dostlirining bixeterliki we hemkarliqini qoghdash üchündur. Xitayning Uyghurlargha yürgüzgen irqiy qirghinchiliq uslubini, gherb démokratik tüzülmisining ornigha dessitish teshebbusi, nato döletliri üchün qobul qilghili bolmaydighan we ularning mewjutluqigha bérip taqishidighan muhim mesilidur. Bundaq ehwalda nato bilen xitay arisidiki munasiwetning yamanlishishi biwasite halda Uyghurlar shundaqla xitaydiki kishilik hoquqliri depsende qiliniwatqan barliq milletlerning menpe'etige biwasite munasiwetlik bolidu.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar peqet aptorgha tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]