Xorliniwatqan “Nesirdin ependi” obrazi

Nesridin ependining tarixiy shexs yaki xelq edebiyatidiki ghayiwi obraz ikenliki toghrisda xelq'arada oxshashmighan qarashlar mewjut bolup, hetta nesridin ependi letipiliri tarqalghan keng jughrapiyediki xelqler uni öz yurtida yashighan danishmen dep qarap kelgen, shundaqla xoja nesirdin ependi her qaysi el xelqlirining qelbide ölmes bedi'iy obraz yaratqan.

wangyi.net

Uyghur xelqi nesirdin ependini hazir jawab söz sen'etkari, ötkür pikirlik danishmen dep bilidu. Nesirdin ependi letipiliri chongqur pelsepiwiy pikirge ige bolup, heqqaniyet, adilliqni teshebbus qilidu, insan tebi'itidiki bolmighur illetlerni qamchilaydu. Nesirdin ependi letipiliri yarqin obrazchanliqqa ige bolup, Uyghur xelqining uzaq tarixtin dawamliship kéliwatqan exlaq mizanliri, qimmet qarishi, örp-aditi, diniy étiqadi we siyasiy közqarashliri nahayiti yarqin eks ettürülgen. Letipilerde yene Uyghurlarning nurghunlighan folklor adetliri, diniy adetliri we maddiy turmush adetliri teswirlen'gen bolup, bu menidin éytqanda nesirdin ependi letipilirini Uyghur folklor mektipi déyishkimu bolidu.

Epsuski, uzun yillardin buyan xitay da'iriliri Uyghur xelq éghiz edebiyatining jewhiri bolghan nesirdin ependi obrazini xalighanche ayagh-asti qilip, özlirining siyasiy we iqtisadiy menpe'etlirini ishqa ashurushta paydilinip kelmekte.

Melum bolushiche, xitay hökümiti qeshqer konasheher nahiyesige “Ependi sheherchisi” (Apandiland) dep atalghan chong tiptiki bir köngül échish baghchisi saldurghan. Bu baghche darwazliq sehnisi, at minish meydani, bazar we baghche qatarliq birqanche qisimlardin terkip tapqan. Bu baghche Uyghur medeniyiti we uning yarqin örneklirini asasiy téma qilghan halda xelq'aradiki disnéy baghchisigha oxshitip yasalghan. Baghchining birinchi basquchluq qurulushi 2015-pütken bolup, gu'angdong ölkisining iqtisadiy yardimi bilen, ikkinchi basquchluq qurulushi nesirdin ependi karton sheherchisi bolup, shangxey “Bir belwagh bir yol” qurulushining meblighi bilen sélinip, 2016-yilidin bashlap awamgha échiwétilgen.

Bbaidu

Xitayning “Nesirdin ependi sheherchisi” ni qurushining mahiyiti qandaqtur Uyghurlarning tarixiy epsane-riwayetliri, chöchek-letipiliri yaki darwazliqni öz ichige alghan en'eniwiy tenterbiye pa'aliyetlirige sehne hazirlash bolmastin, belki Uyghur medeniyitining nadir ülgilirini xitaylarning éytimi we qimmet qarishi boyiche sherhiylep, sayahetchilerge burmilap körgezme qilish idi.

1957-Yilidin étibaren “Nesirdin ependi” heqqidiki hékayetler xitay tiligha terjime qilinip, tonushturulushqa bashlighan, shundin buyan “Nesirdin ependi letipiliri” ilgiri-axir bolup birqanche qétim xitay tilida neshr qilin'ghan. 2000-Yilliri “Nesirdin ependi letipiliridin tallanma” namliq alte tomluq kitabmu xitay tilida neshr qilin'ghan. Neshriyat sahesidin bashqa, nesirdin ependi obrazi yene xitaylar teripidin türlük sahelerde hejiwiyleshtürülüp qollinishqa bashlighan. Hetta nesirdin ependi obrazi “Ependi mehsulatliri” qizghinliqini meydan'gha keltürüp, atalmish “Shinjang medeniyet sana'iti tereqqiyatigha yéngi tepekkur ata qilish” shu'ari bilen keng teshwiqat qilinmaqta. Mesilen, yémeklik saheside xitayning ichkiy ölkiliridiki ashxana-résturanlar, mehsulat namliri, markilar, shundaqla orash-qachilash ishlirida nesirdin ependi obraz wekili qilinip, xitay sodigerliri we shirketlirining nam chiqirishigha hemde tijaritini ronaq tapquzushigha desmaye qilinip kelmekte.

liutuwang.net

Uningdin bashqa, sin filimliri we karton filim sahesidimu ependi téma qilin'ghan sériyelik filimlar özgiche tüs yaritip, xitay shirketlirige zor iqtisadiy qimmet élip kelgen, shundaqla xitay medeniyet baziridiki eng jelpkar témilargha aylan'ghan. Nesirdin ependi téma qilin'ghan muzikiliq tiyatir, balilar opérasi qatarliqlar döletlik tiyatirxanilarda xitay artistlirigha Uyghurche kiyim-kéchek kiydürülüp we Uyghurche dékoratsiyeler yasilip oynalghan we bu eserler xitay döletlik téléwiziyeliridimu körürmenlerge keng teshwiq qilinip qoyulghan. Xitay da'iriliri yéngi yipek yoli iqtisadiy belwagh qurulushida, “Shinjangning medeniyet kespini zor küch bilen tereqqiy qildurush yoshurun küchke we istiqbalgha ige. Bu jehette ependi obrazi medeniyet kespini tereqqiy qildurushtiki muhim qanal” dep jar sélip kelmekte.

Yéqinqi yillardin buyan, xitayda nesirdin ependi obrazi maqal-temsil, eqliye sözler we déhqanlarni téma qilghan resimler bilen bir gewdileshtürülüp, “Bizning qimmet qarashlirimiz” dégen namdiki teshwiqat élanlirigha mezmun qilinmaqta. Bu xildiki teshwiqat élanliri radiyo-téléwiziyer, ijtima'iy alaqe supiliri we gézit-zhurnallarni qaplap, qiziq nuqtigha aylanmaqta. Atalmish shinjang Uyghur aptonom rayonluq medeniyet nazariti bilen shinjang téléwiziye istansisi ishligen “Bizning qimmet qarashlirimiz” namliq ependi obrazini asas qilghan teshwiqat élanliri “Wetenni, yurtni söyüsh”, “Emgekni, ittipaqliqni söyüsh”, “Semimiy, ishenchlik bolush” qatarliq témilarni öz ichige alghan.

sohu.net

Shunisi éniqki, bu teshwiqat élanlirining tüp yétekchi idiyesi atalmish “Milletler ittipaqliqi” ni terghip qilish, Uyghur medeniyitining atalmish “Jungxu'a medeniyiti” ning ayrilmas bir parchisi ikenlikini teshwiq qilish idi.

Eslide nesirdin ependi obrazi Uyghur xelqining milliy xaraktéri, qimmet qarashliri we özige xas pisxikisini özide mujessemligen bir obraz idi. Halbuki, yuqirida tilgha élin'ghan eser yaki mehsulatlarda yaritilghan nesirdin ependi obrazi pütünley nesirdin ependining esli obrazini xünükleshtürgen we burmilighan bolup, uninggha xitayche tepekkur we qimmet qarashlarning perdazliri singdürülgen. Xitaylar yaratqan nesiridin ependi obrazi Uyghurlarning exlaq qarishi, qimmet qarishi we til alahidiliklirini pütünley chetke qaqqan halda, xitaylar we xitay dölitining qimmet qarishi hemde xitay kompartiyening siyasiy ölchemlirige maslashturulup, yaritilghan.

Nesirdin ependi obrazining xorlinishi we burmilinishi, xitayning Uyghurlargha yürgüziwatqan medeniyet qirghinchiliqining tipik misalliridin biri bolup, bu xuddi “Xitayche islam” yaki “Shinjangche islam” dégendek, nesirdin ependining esli obrazigha xitay qimmet qarashlirining yépinchisi kiydürülüp, uni “Xitayche nesirdin ependi” ge aylandurushqa urunushtin bashqa nerse emes.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.