Тинчлиқ мукапатиму яки ачлиқ мукапати?

Обзорчимиз абдувәли аюп
2020.10.10
Nobel-Peace-Prize-2020.png 2020-Йиллиқ “нобел тинчлиқ мукапати” дуня ашлиқ программисиға берилди.
nobelprize.org

2020-Йиллиқ “нобел тинчлиқ мукапати” дуня ашлиқ программисиға берилди. Бирләшкән дөләтләр тәшкилатиға мәнсуп бу органниң мукапатлиниш сәвәби “тоқунуш вә урушта қоралға айланған қәһәтчиликкә қарши турғанлиқи” ға бағланған. Норвегийә нобел тинчлиқ мукапати комититиниң баянатида қәһәтчиликниң урушларға вә түгимәс тоқунушларға сәвәб болуватқанлиқи чүшәндүрүлгән. Баянатта ачарчилиқниң кеңийиши билән урушларниң көпийиши оттурисида сәвәп-нәтиҗилик мунасивәтниң барлиқи, корона вируси сәвәблик ачарчилиқниң техиму тәхирсиз мәсилигә айланғанлиқи тәкитләнгән.

Юқуриқи баянатни аңлап есимгә хитайниң даим бир милярд төт йүз милюндин артуқ хәлқни ачарчилиққа гириптар қилмиғанлиқини, иқтисадни тәрәққий қилдуруп, нәччә йүз милюн адәмни намратлиқтин қутқузғанлиқини хәлқаралиқ әйибләшкә дуч кәлгәндә даим тәкрарлайдиғанлиқи кәлди. Хитай компартийә һөкүмити ачарчилиққа қарши тәдбирини кишилик һоқуқни қоғдаш тәдбири дәп, мәвҗутлуқ һоқуқини әң алий кишилик һоқуқ дәп тәкитләп кәлгән иди. Норвегийә нобел кометиттиниң ачлиққа қарши туруш тинчлиқни әмәлгә ашуриду, дегән қариши билән хитайниң ачарчилиқни йоқитишни кишилик һоқуқни яхшилаш дәвалғини оттурисида аҗайип бир охшашлиқниң мәвҗутлуқи мени әпсусландурди.

Мениңчә, нобел тинчилиқ мукапати кометити әзалири ‍ачарчилиқ билән уруш оттурисидики мунасивәтни тоғра тәһлил қилғандәк әмәс. Мәнчә, ачарчилиқ урушниң сәвәби әмәс, ачарчилиқ урушта қорал яки вастә әмәс, бәлки урушниң, тоқунушниң нәтиҗиси. Мән буни көз алдимизда болуватқан сүрийә ичкий урушиға бағлап чүшәндүрәй.

Сүрийәдә әсәдниң мустәбит һөкүмранлиқиға қарши намайиш бастурулғандин кейин чиққан ичкий уруштин бурун, әрәб дунясида күчлүк дөләт санилатти. Бу әлниң тәбиий шараити әвзәл, туприқи мунбәт, қатниши қолай болғачқа, тарихтин буян районниң ашлиқ амбири болуп кәлгән. Тарихта мәдәнийәт, иқтисад, тәрәққиятта әрәб дунясиниң алди болғачқа, бу районниң тарихий исми болған шамға бағланған һәдесиләр һәтта мәккә билән мунасивәтлик һәдисләрдинму көп икән. Һалбуки, бу раюнниң ачарчилиқтин халийлиқи бу йәрни уруштин халий раюнға айландуралмиди. Мустәбит түзүм кишиләрни өзиниң тәқдирини өзгәртиш үчүн күрәш қилишқа мәҗбур қилди, уруш партилиди. Уруштин кейин келип чиққини тәбиийки ачарчилиқ болди. Шуңа ачарчилиқ урушни кәлтүрүп чиқармайду, уруш нәтиҗисидә қәһәтчилик көрүлиду.

Оттура шәқтики сүрийә вә ирақ тарихта нами бар бай раюнлар, ирақтики дәжлә вә сүрийәдики фират оттура шәрқниң ашлиқ мәнбәси. Әмма мустәбит садам вә ата-бала әсәдниң истибдат һөкүмранлиқи бу мәийшәтлик юртларни мәғлубийәтлик әлләргә айландурди. Һазир уруш, тоқунуш, ачарчилиқ бу икки әлгә һөкүмран, әҗәба, садам билән әсәдниң танкисиға қарши қозғалған хәлқ, уларниң һәйкилини өригән кишиләр ач қалғачқа қорал көтүрдиму? 

Уйғурниң җәнубтики қәдимки юртлири ичидә бай дәп бир земин бар. Бу җәнубта тәбиий шараити әң әвзәл, тарихтин нами бар бай бир йәр болғачқа, мәһмуд қәшқәриниң “диван” идиму исми “бай йиғач” дейилгән. Мушундақ исми-җисмиға лайиқ бай йәрдә 1961-йили қәһәтчилик йүз берип хитай өзи етирап қилған мәлуматларда 15 миңдин 20 миңғичә адәмниң ачлиқтин өлүп кәткәнлики йезилған. Сәвәб бай наһийилик парткомниң секритари хе рүй искилаттики барлиқ ашлиқни шу чағда уйғур аптонум раюнлуқ парткомниң секиртари ваң енмавниң буйруқи билән йошурунчә хитай өлкилиригә йөткәп кәткән. Бу мисалдин қариғанда, 20 миңға йеқин уйғурни ачлиқтин өлтүргини ашлиқниң йоқлиқи әмәс, кишиләрниң өзи териған ашлиққа игә болидиған һоқуқиниң йоқлиқи сәвәп болған. 

Норвегийә нобел тинчилиқ мукапати кометитиниң баянатида короналиқ күнләрдә ачарчилиқниң техиму тәхирсиз мәсилигә айланғанлиқини ейтиду. Худди мәзкур кометитт уруш билән ачарчилиқниң мунасивитини тәһлил қилғанда, йол қойған сәвәнликкә бу мәсилидиму охшашла йол қойған. Коруна вирусниң тарқилип кетишигә сәвәб болғини хитайниң бирла адәм қарар қилидиған, барлиқ хизмәт бирла инсанниң буйруқи билән башқурилидиған, һөкүмәт ахбарат, парламент яки авамниң назаритигә учримайдиған, қанун бойичә җазаланмайдиған мустәбит түзүми сәвәбкар. Бундақ мустәбит түзүм йоқутилмай туруп нә ачарчилиқ, нә уруш, нә булғиниш һеч бириниң алдини алғили болмайду.

Мән норвегийә нобел кометитиниң дуня тинчлиқини қолға кәлтүрүштә хәлқара тәшкилатларниң ролини тәкитлигәнликини қоллаймән. Баянатта дуня ашлиқ программисиниң йетәрлик қоллашқа еришәлмәйватқанлиқиниң тәкитләнгәнликиниму тоғра чүшинимән. Әлвәттә, хитай б д т ниң малийә чиқиминиң хели көп қисмини үстигә алғучи. Шу сәвәбтин хитайниң б д т да уйғурларниң давасини чәкләш, һәтта уйғур вәкилләрни йиғин залидин қоғлаш қатарлиқ сәтчиликләрни садир қилғанлиқиниму билимән.

Мән бу қетим ачни тойғузған бир тәшкилатниң нобел мукапатиға еришип, ачарчилиқни кәлтүрүп чиқарған залимларниң әпти-бәширисини ачқан мухбирларни қоғдаш тәшкилатиниң қалдурулғанлиқиға һәйранмән. Мән тинчлиқ үчүн һаятини доға тиккән, йәр шаридин йоқ қилиниш алдида турған бирмилләтниң виҗдани болған илһам тохтиниң мукапаттин мәһрум қелип, байлар атиған пулларни тинчсизлиқ сәвәбидин ач қалған кишиләргә тарқатқан бир тәшкилатниң мукапатланғиниға һәйранмән. Мән дуняға тинчлиқ истәйдиған затларниң тинчсизлиқниң йилтизи болған ишғалчилиққа, мустәмликичиккә, адаләтсизликкә, кәмситишкә, қирғинға, дәпсәнчиликкә сәл қарап, шахчә мәсилиләр һесабидики ачарчилиқни 2020-йиллиқ нобел тинчилиқ мукапатиниң моһим темиси қилғиниға һәйранмән. Буни билмәслик дәйлиму яки билмәскә селишму?

Мән сиясиюнлардин һәр заман, һәр йәрдә сәмимийәт күтәлмисәмму, әмма нобел тинчлиқ комитетиниң инсанийәтниң көзигә көрүнүп турған апәтниң йилтизини қәстән көрмәскә селип, дуняни худди ачарчилиқ урушқа, тоқунушқа вә вабаға сөрәп киргәндәк бир кәйпят яратқини мениң кәйпимни һәқиқәтән бәк учурди. Бу йиллиқ нобел тинчлиқ мукапати маңа тинчлиқ үчүн әмәс, ачлиқ үчүн тарқитилғандәк бир туйғу йүклиди.

***Мәзкур мақалидә оттуриға қоюлған пикирләр апторниң шәхсий қарашлири. Радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.