Tinchliq mukapatimu yaki achliq mukapati?

Obzorchimiz abduweli ayup
2020.10.10
Nobel-Peace-Prize-2020.png 2020-Yilliq “Nobél tinchliq mukapati” dunya ashliq programmisigha bérildi.
nobelprize.org

2020-Yilliq “Nobél tinchliq mukapati” dunya ashliq programmisigha bérildi. Birleshken döletler teshkilatigha mensup bu organning mukapatlinish sewebi “Toqunush we urushta qoralgha aylan'ghan qehetchilikke qarshi turghanliqi” gha baghlan'ghan. Norwégiye nobél tinchliq mukapati komititining bayanatida qehetchilikning urushlargha we tügimes toqunushlargha seweb boluwatqanliqi chüshendürülgen. Bayanatta acharchiliqning kéngiyishi bilen urushlarning köpiyishi otturisida sewep-netijilik munasiwetning barliqi, korona wirusi seweblik acharchiliqning téximu texirsiz mesilige aylan'ghanliqi tekitlen'gen.

Yuquriqi bayanatni anglap ésimge xitayning da'im bir milyard töt yüz milyundin artuq xelqni acharchiliqqa giriptar qilmighanliqini, iqtisadni tereqqiy qildurup, nechche yüz milyun ademni namratliqtin qutquzghanliqini xelq'araliq eyibleshke duch kelgende da'im tekrarlaydighanliqi keldi. Xitay kompartiye hökümiti acharchiliqqa qarshi tedbirini kishilik hoquqni qoghdash tedbiri dep, mewjutluq hoquqini eng aliy kishilik hoquq dep tekitlep kelgen idi. Norwégiye nobél kométittining achliqqa qarshi turush tinchliqni emelge ashuridu, dégen qarishi bilen xitayning acharchiliqni yoqitishni kishilik hoquqni yaxshilash dewalghini otturisida ajayip bir oxshashliqning mewjutluqi méni epsuslandurdi.

Méningche, nobél tinchiliq mukapati kométiti ezaliri ‍acharchiliq bilen urush otturisidiki munasiwetni toghra tehlil qilghandek emes. Menche, acharchiliq urushning sewebi emes, acharchiliq urushta qoral yaki waste emes, belki urushning, toqunushning netijisi. Men buni köz aldimizda boluwatqan süriye ichkiy urushigha baghlap chüshendürey.

Süriyede esedning mustebit hökümranliqigha qarshi namayish basturulghandin kéyin chiqqan ichkiy urushtin burun, ereb dunyasida küchlük dölet sanilatti. Bu elning tebi'iy shara'iti ewzel, tupriqi munbet, qatnishi qolay bolghachqa, tarixtin buyan rayonning ashliq ambiri bolup kelgen. Tarixta medeniyet, iqtisad, tereqqiyatta ereb dunyasining aldi bolghachqa, bu rayonning tarixiy ismi bolghan shamgha baghlan'ghan hedésiler hetta mekke bilen munasiwetlik hedislerdinmu köp iken. Halbuki, bu rayunning acharchiliqtin xaliyliqi bu yerni urushtin xaliy rayun'gha aylanduralmidi. Mustebit tüzüm kishilerni özining teqdirini özgertish üchün küresh qilishqa mejbur qildi, urush partilidi. Urushtin kéyin kélip chiqqini tebi'iyki acharchiliq boldi. Shunga acharchiliq urushni keltürüp chiqarmaydu, urush netijiside qehetchilik körülidu.

Ottura sheqtiki süriye we iraq tarixta nami bar bay rayunlar, iraqtiki dezhle we süriyediki firat ottura sherqning ashliq menbesi. Emma mustebit sadam we ata-bala esedning istibdat hökümranliqi bu me'iyshetlik yurtlarni meghlubiyetlik ellerge aylandurdi. Hazir urush, toqunush, acharchiliq bu ikki elge hökümran, ejeba, sadam bilen esedning tankisigha qarshi qozghalghan xelq, ularning heykilini örigen kishiler ach qalghachqa qoral kötürdimu? 

Uyghurning jenubtiki qedimki yurtliri ichide bay dep bir zémin bar. Bu jenubta tebi'iy shara'iti eng ewzel, tarixtin nami bar bay bir yer bolghachqa, mehmud qeshqerining “Diwan” idimu ismi “Bay yighach” déyilgen. Mushundaq ismi-jismigha layiq bay yerde 1961-yili qehetchilik yüz bérip xitay özi étirap qilghan melumatlarda 15 mingdin 20 mingghiche ademning achliqtin ölüp ketkenliki yézilghan. Seweb bay nahiyilik partkomning sékritari xé rüy iskilattiki barliq ashliqni shu chaghda Uyghur aptonum rayunluq partkomning sékirtari wang énmawning buyruqi bilen yoshurunche xitay ölkilirige yötkep ketken. Bu misaldin qarighanda, 20 minggha yéqin Uyghurni achliqtin öltürgini ashliqning yoqliqi emes, kishilerning özi térighan ashliqqa ige bolidighan hoquqining yoqliqi sewep bolghan. 

Norwégiye nobél tinchiliq mukapati kométitining bayanatida koronaliq künlerde acharchiliqning téximu texirsiz mesilige aylan'ghanliqini éytidu. Xuddi mezkur kométitt urush bilen acharchiliqning munasiwitini tehlil qilghanda, yol qoyghan sewenlikke bu mesilidimu oxshashla yol qoyghan. Koruna wirusning tarqilip kétishige seweb bolghini xitayning birla adem qarar qilidighan, barliq xizmet birla insanning buyruqi bilen bashqurilidighan, hökümet axbarat, parlamént yaki awamning nazaritige uchrimaydighan, qanun boyiche jazalanmaydighan mustebit tüzümi sewebkar. Bundaq mustebit tüzüm yoqutilmay turup ne acharchiliq, ne urush, ne bulghinish héch birining aldini alghili bolmaydu.

Men norwégiye nobél kométitining dunya tinchliqini qolgha keltürüshte xelq'ara teshkilatlarning rolini tekitligenlikini qollaymen. Bayanatta dunya ashliq programmisining yéterlik qollashqa érishelmeywatqanliqining tekitlen'genlikinimu toghra chüshinimen. Elwette, xitay b d t ning maliye chiqimining xéli köp qismini üstige alghuchi. Shu sewebtin xitayning b d t da Uyghurlarning dawasini cheklesh, hetta Uyghur wekillerni yighin zalidin qoghlash qatarliq setchiliklerni sadir qilghanliqinimu bilimen.

Men bu qétim achni toyghuzghan bir teshkilatning nobél mukapatigha ériship, acharchiliqni keltürüp chiqarghan zalimlarning epti-beshirisini achqan muxbirlarni qoghdash teshkilatining qaldurulghanliqigha heyranmen. Men tinchliq üchün hayatini dogha tikken, yer sharidin yoq qilinish aldida turghan birmilletning wijdani bolghan ilham toxtining mukapattin mehrum qélip, baylar atighan pullarni tinchsizliq sewebidin ach qalghan kishilerge tarqatqan bir teshkilatning mukapatlan'ghinigha heyranmen. Men dunyagha tinchliq isteydighan zatlarning tinchsizliqning yiltizi bolghan ishghalchiliqqa, mustemlikichikke, adaletsizlikke, kemsitishke, qirghin'gha, depsenchilikke sel qarap, shaxche mesililer hésabidiki acharchiliqni 2020-yilliq nobél tinchiliq mukapatining mohim témisi qilghinigha heyranmen. Buni bilmeslik deylimu yaki bilmeske sélishmu?

Men siyasiyunlardin her zaman, her yerde semimiyet kütelmisemmu, emma nobél tinchliq komitétining insaniyetning közige körünüp turghan apetning yiltizini qesten körmeske sélip, dunyani xuddi acharchiliq urushqa, toqunushqa we wabagha sörep kirgendek bir keypyat yaratqini méning keypimni heqiqeten bek uchurdi. Bu yilliq nobél tinchliq mukapati manga tinchliq üchün emes, achliq üchün tarqitilghandek bir tuyghu yüklidi.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.