Oghri “Oghrini tutunglar!” dep warqirighanda

Islam teshkilatning xitayning ereb-islam elliri we bashqa musulmanlar jama'itige yumshaq küch ishlitishte eng chong rol oynawatqan orun ikenliki toghrisida ishlen'gen karton. 2020-Yili öktebir.

Bügün ettigende xewer körüwétip, 2022-yili 27-dékabir xitay “Xelq tori” ning Uyghurche sehipisige chiqirilghan “Ereb dunyasi némishqa amérikaning shinjanggha alaqidar yalghan geplirige ishenmeydu?” namliq maqalini uchritip qaldim. Bu maqalide eks ettürülgen mezmunlar yéqinqi yillardin buyan oxshimighan uchur wastilirida we perqliq témilarda in'glizche, erebche, xitayche tillarda köp yézilghanidi. Emma bügün buning Uyghurche wariyantining élan qilin'ghanliqini körüp qiziqip qaldim. Xitayning bu maqalini Uyghurche élan qilishigha qandaq zörüriyet tughuldi? bu xuddi oghriliq qiliwatqanda neq meydanda tutulup qalghan bir oghrining, xijil bolmay “Oghrini tutunglar!” dep warqirighinidek ish emesmu? ejeba xitay hökümiti Uyghurlargha “Irqiy qirghinchiliq qilmighan” we buning “Amérikaning oyuni” ikenlikige Uyghurlarning özini ishendürüshni meqset qiliwatamdu?

Derweqe, bu maqale amérikaliq bir proféssorning “Amérika süyiqest we yalghanchiliq üstige qurulghan” dégen sözi bilen bashlan'ghan bolup, Uyghur irqiy qirghinchiliqini pütünley inkar qilish we “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” pütünley “Amérikaning oyuni” dégen yekünni chiqirish bilen axirlashqanidi.

Mezkur maqalide yene amérika qatarliq gherb ellirining “Uyghur mejburiy emgiki” mesilisi seweblik, xitay mallirigha cheklime qoyushini “Chektin ashqan bimenilik” dep eyibligen. Shundaqla ereb döletlirining heqqaniyet terepte turup, xitayni küchlük qollighanliqi medhiyelen'gen.

Undaqta, “Uyghur mejburiy emgiki” mesilisi ré'alliqta mewjutmu-emesmu? amérika qatarliq gherb dunyasi rastinla xitayni asassiz eyiblewatamdu?

“Uyghur mejburiy emgiki” mesilisige alaqidar eng küchlük ispatlarning biri, Uyghur irqiy qirghinichiliq mesilisidiki xelq'araliq nopuzluq tetqiqatchi adri'an zénzning “Nenkey doklati” dur. Mezkür doklatta xitay hökümitining Uyghurlarning ötken esirning 80-, 90- we 2000-yillardin kéyin tughulghan yashlirini “Yötkep ishqa orunlashturush” namida xitay ölkilirige kolléktip yötkigenliki, yötkelgenlerning az dégende 30 kishi, köp bolghanda 50 kishi bir guruppa qilinip, kolléktip toxtam bilen xitay karixanilirigha xuddiy mal ötküzülgendek ötküzülüp bérilidighanliqi pakitliq otturigha qoyulghan. Uningdin bashqa, mezkür doklatta yene xitay ölkilirige yötkelgen Uyghurlarning yötkelgen orunliridimu qattiq nazaret astida turidighanliqi, yurtigha xalighan waqitta qaytish imkanining yoqliqimu otturigha qoyulghan. Uningdin bashqa amérikaning nyu-york shehiridiki yer shari teminlesh zenjirini közitish shirkiti bolghan altana téxnologiye shirkiti (Altana Technologies) 2022-yili 9-ayda élan qilghan bir doklatida, xitaydiki bir milyun'gha yéqin shirketning “Uyghur mejburiy emgiki” ge chétishliq ikenlikini élan qilghan. Bulardin bashqa hazirgha qeder Uyghurlarning mejburiy emgekke séliniwatqanliqigha a'it ashkarilan'ghan ispatlar intayin köp salmaqni igileydu.

Mezkur yazmida diqqet tartidighan yene bir noqta shuki, u bolsimu Uyghurlarning nopus mesilisidur. Uningda ötken 60 nechche yildin buyan Uyghur rayonida nopus miqdarining üzlüksiz ashqanliqi, Uyghurlar nopusining 2 milyun 200 mingdin texminen 12 milyun'gha köpeygenliki, otturiche ömrining 30 yashtin 74.7 Yashqa öskenliki tilgha élin'ghan. Shundaqla amérikaning bu pakitlargha köz yumup, “Uyghurlar irqiy yoqitishqa uchrawatidu” dégen “Töhmet” ni artip qoyghanliqi otturigha qoyulghan. U halda ré'alliq zadi néme? xitay mustemlikisi astida Uyghurlarning nopusida zadi qandaq özgirishler boldi?

1953-Yil xitay hökümiti tunji qétimliq “Döletlik nopus tekshürüsh istatistikisi” élip barghan. Bu chaghda Uyghur élige téxi aptonom rayon nami bérilmigen bolghachqa, Uyghur éli atalmish “Shinjang ölkisi” namida istatistikilan'ghan. Shu qétimliq xitay dölet istatistikisida “Shinjang ölkisidiki omumiy nopus 4 milyun 873 ming 608 neper. Buning ichide Uyghurlarning nopusi 3 milyun 640 ming 125 kishi bolup, omumiy nopusning 75 pirsentini teshkil qilidu. Xitay nopusi bolsa 6 pirsentni igileydu, qalghanliri bolsa bashqa az sanliq milletlerni teshkil qilidu” dep yézilghan. Lékin Uyghur élidiki xitay nopusi 1953-yilidiki 6 pirsenttin, qandaqlarche 2020-yilidiki Uyghur élidiki omumiy nopusning 42.24 Pirsentini igileydighan haletke köpeygenliki heqqide melumat bérilmigen. Shundaqla Uyghurlar nopusining eslidiki (xitay istatistikisidiki) omumiy nopusning 75 pirsentini igileydighan nisbettin 2020-yilidiki atalmish 7-qétimliq “Xitay döletlik nopus tekshürüsh istatistikisi” da 44.96 Pirsentke chüshüp qélishidiki tüp sewebler heqqidimu héchqandaq chüshenche bermigen.

Emma ré'alliq shuki, xitay mustemlikisi astida Uyghurlar 1953-yilidin kéyin Uyghur élining asasliq ahalisi bolushtek alahidilikini xitay nopusining shiddet bilen kopiyishi seweblik yoqatqan.

Gerche xitay hökümiti Uyghur élidiki xitay nopusining köpiyishini tebi'iy köpiyishtin emes, belki xitay köchmenliri seweblik köpiyish dep perdazlisimu, lékin xitay nopusi nöwette Uyghur nopusi bilen teng nisbetni igiligenliki bir ré'alliqtur.

Adri'an zénz 2020-yili élan qilghan “Nenkey doklati” dimu, Uyghur nopusi eng köp olturaqlashqan jenubtiki üch wilayet bir oblasttiki Uyghurlarning nopus qurulmisini özgertish we Uyghur nopusini xitay ölkilirige pütün küch bilen tarqaqlashturushtiki meqsetning, Uyghurlarni xitaylar arisigha xuddiy qum chachqandek chéchip, singdürüwétish ikenliki éniq tilgha élin'ghan. Shundaqla xitay ölkilirining Uyghur rayonidin yötkep apirilghan Uyghurlarni “Xeterlik ademler” qatarida körmestin, qobul qilishi kérekliki, yötkelgen Uyghurlarning héchqandaq siyasiy arqa körünüshke ige bolmighan Uyghurlar ikenliki, ularning yötkelgen jaylarda bir tutash ayrip bashqurulidighanliqi, shunga xitay ölkilirining bixeterlikige tehdit keltürmeydighanliqi, bu wejidin xitay ölkilirining öz hökümitining bu siyasitini qollishi kérekliki, eksiche bolghanda Uyghurlarni “Jungxu'a milliti” ge singdüriwétishning mumkin emesliki tekitlen'gen.

Derweqe, xitay hökümiti Uyghurlarning nopus qurulmisi özgertish pilanini Uyghur élini mustemlike qilghandin tartipla bashlighan we shi jinping wezipige olturghandin kéyin bu qedemni tézleshtürgen. Shunga meyli Uyghurlarning nopusi xitay mustemlikisi astida qanchilik köpeygen bolsun, Uyghur élida Uyghur nopusining üstünlük ornining yoqilishining özila, xitayning Uyghur nopusini wastiliq hem qesten azaytqanliqining polattek ispati bolalaydu.

Mezkur yazmida otturigha qoyulghan yene bir noqta, Uyghur meschitilirige alaqidar mesililerdur. Yeni xitay hökümiti Uyghur élida hazirgha qeder 24 ming 400 meschitning barliqi, bu san her 530 neper musulman'gha bir meschitning toghra kélidighanliqini ispat süpitide otturigha qoyghan. Shundaqla buninggha asasen Uyghurlarning diniy heqlirining xitay mustemlikisi astida toluq kapaletke ige qiliniwatqanliqining delili qilip körsitishke urun'ghan.

Emma Uyghur élidiki meschitler qachandin buyan peyda bolghan? xitay meblegh ajritip sélip bergenmu? Uyghurlarning islam dinigha étiqad qilidighan bir xelq ikenlikini bilidighan we islamiy ma'aripqa éhtiyaji barliqini bilidighan xitay hökümiti, Uyghurlarning islamiy ma'aripigha qanchilik köngül boldi?

Xitay xelq uniwérsitétining sanliq melumat ambirida élan qilin'ghan “Islahat-échiwétishtin kéyinki bazar igiliki we millet-din ishliri munasiwiti” namliq doklatta, 1949-yilliri Uyghur élining qeshqer wilayitide meschidlerning sani 12 mingdin ashidighanliqi, emma 1957-yiligha kelgende bu sanlarning 5000 gha chüshüp qalghanliqi, taki 1966-yilighiche shu sanni saqlap qalghanliqi tilgha élin'ghan.

Melumki, ötken bir qanche yilda xitay hökümiti Uyghur élidiki meschitlerni chéqish, buzush, özgertish qatarliq qilmishlarni sadir qiliwatqanliqigha da'ir nurghun ispatlar ashkarilandi. Bu heqte erkin asiya radiyosi Uyghur bölümi mexsus süretlik xewer élan qilip, Uyghur diyaridiki chéqilghan yaki yoqitilghan meschitlerning gogol xeritisidiki orni, nami, chéqilghan waqti qatarliq tepsiliy melumatlarni delil-ispatlar bilen körsetti.

Derweqe, Uyghur élidiki meschitler xitayning atalmish diniy erkinlikni “Qollighan we hörmet qilghan” liqi seweblik köpeygen bolmastin, belki 1949-yilidin burunla hazirqi sanda mewjut bolghan. Xitay kommunist ishghaliyitidin kéyin, bolupmu “Medeniyet inqilabi” mezgilide Uyghur diyaridiki meschitlirining köp qismi buzghunchiliqqa uchrap, sani zor derijide azayghan. 1980-Yillarda Uyghurlar özlirining iqtisadiy bilen meschitlerni téz sür'ette eslige keltürgen. Emma shi jinping dewrige kelgende Uyghurlarning öz iqtisadi bilen barliqqa keltürgen meschitliri xitay hökümiti teripidin yoqitilish qismitige duch keldi. Uningdin bashqa, xitay mustemlikisi astida Uyghurlar ezeldin islam dini ma'aripini yolgha qoyush, islam dini ma'aripida terbiyelinish, islam dinini penniy ma'arip bilen oxshash shekilde tereqqiy qildurush shara'itigha érishelmidi. Uyghurlar özlirining diniy étiqadini peqetla barghanséri aziyip kétiwatqan meschitlerde, jama'et ichidiki diniy örp-adet sorunlirida yaki en'eniwiy turmush adetliri we a'iliwiy muhitta dawamlashturushqa mejbur qilindi. Bu heqte ilham toxti ependi eyni waqitta bir qisim tetqiqatlarni élip barghan we xitay hökümitige Uyghurlarning diniy ma'ariptin behrimen bolush shara'itini hazirlap bérishining zörürliki heqqide teklip bergenidi. Emma xitay hökümiti ilham toxtining mezkur tekliplirini atalmish “Üch xil küch” töhmitige baghlap, “Döletni parchilash jinayiti” bilen ömürlük qamaq jazasigha höküm qilghanidi.

Xulase qilghanda, xitayning atalmish “Pakit” dep atiwalghan asassiz yalghanliri we dunyani aldash üchün élip bériwatqan siyasiy teshwiqatliri, Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqidek bügünki bu achchiq ré'alliqni yoshuralmaydu. Shundaqla xitay hökümitining dölet ichi we sirtida élip bériwatqan bir qatar siyasiy teshwiqatliri, xitayning yillardin buyan Uyghurlarning nopusigha, millet kimlikige, diniy étiqadigha we ularning xelq'ara qanunlardiki barliq heq-hoquqlirigha izchil ziyankeshlik qilip kéliwatqanliqidek insaniyetke qarshi jinayetlirini esla yuyalmaydu!

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.