Yoqitiliwatqan Uyghur milliy örp-adetliri

Muhajirettiki “Qirqi süyi” murasimidin körünüsh.

Xitay hökümiti özining irqiy qirghinchiliq siyasiti astida, ezeldin Uyghurlargha bolghan kontrolluq we nazaretni chingitip keldi, shundaqla yene Uyghurlarning örp-adet we medeniyitini öz hökümranliqini ishqa ashurushtiki muhim qoral we wasite dep qarap keldi. Bu wejidin xitay hökümiti yéqinqi yillardin buyan medeniyet sahesige bolghan kontrolluqni téximu kücheytishke alahide diqqet berdi. Netijide bu xil siyaset Uyghur medeniyitini éghir tehditke uchritip, en'eniwi medeniyetni dawamlashturush da'irisini intayin taraytiwetti. Gerche Uyghurlarning birqisim maddiy we gheyriy maddiy medeniyet mirasliri birleshken döletler teshkilatining nuqtiliq qoghdilidighan türliri tizimlikige kirgüzülgen bolsimu, lékin xitay xelq'araliq ehdinamilerde belgilen'gen, bashqilarning medeniyitige öz'ara hörmet qilish rohigha xilapliq qilmaqta. Lékin, xitay bu tizimliktin paydilinip, özining az sanliq milletler medeniyitining xelq'arada étirap qilishini qollighanliqi we azsanliq milletlerning medeniyitini tereqqiy qilduruwatqanliqini we uning rawajlinishini qollawatqanliqini körsitishke tirishmaqta. Emma xitay Uyghur medeniyitini xitayning milliy miraslirining, yeni jungxu'a medeniyitining birqismi dep qarap uning öz aldigha tereqqiy qilish, güllinishini cheklimekte. Uyghur medeniyitini xitay medeniyitige singdürüshke heriket qilmaqta.

2009-Yilidin bashlap, xitay medeniyet ministirliqi Uyghurlarning gheyriy maddiy medeniyetlirini sayahetchilikni tereqqiy qildurushning we iqtisadiy payda yaritishning muhim qorali süpitide qollinish heqqide doklat testiqlighan. Doklatning rohigha asasen, Uyghur diyarida Uyghurlarning b d t teripidin tizimlan'ghan gheyriy maddiy medeniyet bayliqliri siyasiylashturulup we tawarlashturulup, xitayning dunyagha qudritini namayan qilishi we heywe körsitishi üchün xizmet qildurulmaqta.

ts.cn

Emeliyette xitayning atalmish shinjang Uyghur aptonom rayonining medeniyitini rawajlandurush teshwiqatining mahiyiti, uning jungxu'a medeniyitining ayrilmas birqismi ikenlikini gewdilendürüsh idi. Xitay kompartiyesi Uyghur rayonida medeniyetni güllendürüsh we warisliq qilish “Düshmen chet'el küchliri we diniy ashqunlar” ning “Singip kirishi hem tehditige uchraydu” dep körsitidu. Buningliq bilen xitay hökümiti medeniyet we örp-adetlerge mu'amile qilishta Uyghurlarning toy-tökün, ölüm-yétim we türlük murasimlirini “Diniy ashqunluq” tüsini alghan yaki “Döletning birlikige xewp élip kélidighan mezmunlar” dep bir terep qilip, pütünley yoqitishqa yaki ornigha xitay en'enisini téngishqa mejburlimaqta. Xitay, Uyghurlarning köp esirlerdin buyan dawamliship ketken milliy örp-adetliri, medeniyet mirasliri we en'enisining Uyghurlarning islam diniy étiqadi bilen munasiwetlik alahidiliklirige qarap, bularning hemmisini dégüdek “Diniy esebiylik”, “Ashqunluq”, “Radikalliq” qatarliqlarning ipadisi dep békitip cheklesh we yoqitishqa desmaye qilghan.

Mesilen, Uyghurlarning toy-tökünliri, qurban we roza héyt hem bashqa adetliri qattiq cheklimige uchrighan. Uyghur muqamliri we Uyghur meshrepliri peqetla téléwizor we teshwiqat üchünla qollinilidighan buyumgha aylinip qalghan.

Melum bir türlük sen'et yaki örp-adetni dawamlashturush üchün uning ijra qilghuchiliri, warisliq qilghuchilirining bolushi shuningdek mehelle ijtima'iy muhit bolushi eng zörür éléméntlar bolup hésablinidu. Xitay hökümiti Uyghur meshrepliri, muqamliri we meddahliqqa oxshash Uyghur xelq éghiz edebiyati jewherlirining orunlighuchiliri bolghan sen'etkarlar, yazghuchilar we artislarni türkümlep tutqun qilghan. Buning bilen Uyghur sen'iti sün'iy tüs alghan sen'etke aylinip, yoqilish xewpige yüzlenmekte.

Meyli Uyghur muqam-meshrepliri bolsun yaki Uyghur murasimliri, örp-adetliri bolsun hemmisila Uyghurlarning diniy eqidiliri bilen baghlan'ghan bolup, bu pa'aliyetler du'alar, hemdusanalardin ayrilalmaydu. Ölüm-yétim adetliride bolsa qur'an tilawet qilish muhim salmaqni igileydu. Xitayning neziride bular qoyuq diniy tüs alghan mezmunlar, hetta “Ashqunluq, esebiylik” dep qarilip barliq en'eniwi yosundiki murasimlarni ötküzüshke xatime bérilmekte. Meshrepke qatnashqanlarmu xitay tüzgen “Ashqun” luqning 75xil ipadisining bir türi dep belgilen'gen we meshrepke qatnashqanlarmu éghir jazalargha muptila bolidu.

Bir tereptin Uyghur medeniyiti xitayda yoqitilish qismitige duchar bolmaqta, yene bir tereptin xitay medeniyitining tesirige uchrap assimilyatsiyege duch kelmekte. Xitay hökümiti dolan meshripi qatarliq en'eniwi meshreplerni buzup, kishilerge yéngi chiqqan xitayche “Kichik alma” qatarliq naxshilarni Uyghur ussuli bilen birleshtürüp “Dolan kichik alma meshripi” oynashqa mejburlighan. Mesilen, hökümetning teshkillishi bilen mekit nahiyeside “Dolan kichik alma meshripi” ötküzülgenidi.

Uyghurlar insanning tughulushidin tartip, taki depne qilin'ghuche bolghan hayatliq dewridiki her bir basquchqa intayin ehmiyet béridighan millet bolup, Uyghur örp-adetliri Uyghurlarning dunya qarishi, qimmet qarishi shuningdek étiqad-eqidilirini eks ettürüp béridu.

Uyghurlarning en'eniwi murasimliri-ömür murasimliri, ishlepchiqirish murasimliri, hüner-kesip murasimliri, depne murasimi we diniy murasimlar qatarliqlar bolup, bügün muhajirettiki Uyghurlar arisida yoqilip kétiwatqan, emma Uyghur diyarida ötküzüsh cheklen'gen ömür murasimliridin biri bolghan “Qirqi süyi” murasimimu özgichidur.

Uyghur élidiki bezi rayonlarda “Böshük toyi” bilen “Qirqi süyi” birla waqitta ötküzülidu. Bezi rayonlarda ayrim-ayrim ötküzülidu. Bu murasim oxshimighan rayonlarda oxshimighan shekillerde ijra qilinidighan bolup, eng omumlashqan shekilliri töwendikiche:

Bala tughulup qiriq künlük bolghanda, bala “Qirqi süyi” bilen yuyundurulidu. Balini yuyundurush üchün tejribilik, köp balilarni qatargha qoshqan ayal “Qirqi anisi” qilip teyinlinidu. “Qirqi anisi” murasimgha kelgen balilarni tizildurup, bowaqning béshigha su quyushqa mes'ul bolidu. Bu basquch mundaq élip bérilidu: nawat, reyhan, adirasmanning uruqi, türlük zira'etler, topa, derex shéxi, erkek qoy göshi kawipi qatarliqlar ilman sugha chilinip, ayrim-ayrim 7 qachigha teyyarlinidu. Balilar bowaqning yénigha kelgende, her biri chinidin bir qoshuqtin su élip, bowaqning étini atap, tileklerni tileydu. Qachigha sélin'ghan nersilerning hemmisining simwolluq meniliri bolup, “Shérin sözlük bolung”, “Alim bolung, döletmen bolung”, “Edeplik bolung, el perzenti bolung”, “Qawul, türgün, bextlik bolung” dégendek tileklerni tileydu. Arqidin “Qirqi anisi” balilargha aldin teyyarlan'ghan kichik toqachlargha halwidin bir ilim sürkep tarqitidu. Eng axirida bowaqni yuyundurush basquchi bolup, balini yuyundurushtin awwal balining chéchi chüshürülüp, “Qirqi chéchi” xaltigha sélip saqlinidu. Ilman sugha tuz, gül süyi, we altun zibuzinnetler sélinip teyyarlinidu, bu su “Irim süyi” depmu atilidu. Bowaqni yughuchi “Bismillahirrehmanirehim” dep qur'andin sürilerni oqughandin kéyin, nogay yaki qoshuqta awwal balining béshigha su quyup, andin pütün bedini sugha élinidu, axirida bala upilinip anisigha tapshurup bérilidu. Balining qoligha “Qur'ani kerim” tegküzülüp, teswi qutquzulidu. Shundaq qilip “Qirqi süyi” murasimi ayaghlishidu.

Uyghurlarning “Qirqi süyi” murasimida Uyghur xelqining nahayiti uzaq tarixiy jeryanlarda shekillen'gen del-derexlerge choqunush, suni ulughlash étiqadi, “Yette” we “Qiriq” qatarliq xasiyetlik sanlargha choqunush étiqadi eks ettürülgen bolup, bu murasim jama'et arisidiki inaqliq-ömlükni ilgiri sürüsh, ewladlargha ijtima'iy exlaq we diniy terbiye bérish, örp-adetke warisliq qilish jehetlerdimu chong rol oynaydu.

Lékin, bügünki künlerde “Qiriq süyi” din ibaret Uyghur xelqining mezkur ammiwi shekildiki milliy örp-aditimu cheklen'gen.

Yighinchaqlap éytqanda, örp-adet bir milletning xasliqi we kimlikini gewdilendürüp, bashqa milletlerdin perqlendürüp turidighan we millet süpitide saqlinip qélishta zörür bolghan medeniyet formatsiyesidur. Mushu menidin alghanda, bir milletning, jümlidin Uyghur xelqining öz örp-adetlirige, medeniyitige warisliq qilishtiki tallishi, örp-adetliri we en'enilirini dawamlashturush we uni saqlash hem tereqqiy qildurushi ularning özliri teripidin belgilinishi kérek. Xitay kompartiyesi hökümitining bularni xalighanche özgertish, cheklesh, yoqitish hoquqi yoq, chünki Uyghurlarning bu medeniyiti xitay hakimiyiti, xitay kompartiyesi Uyghurlarni öz hökümranliqi astigha élishtin burunla bar idi we özi erkin rawajlinip kelgenidi.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.