Ottura asiyada xitaygha qarshi keypiyatning yenimu küchiyishi mumkinmu?

Melumki, ötken yil Uyghurlar üchün muhim weqeler yüz bergen bir yil boldi. Amérika awam palatasining Uyghurlar toghriliq “Qanun layihesi” qobul qilishi, yawropa parlaméntining Uyghur élidiki kishilik hoquq krizisi heqqide “Qarar layihesi” maqullishi, herqaysi dölet we jama'et erbablirining hemde közetküchilerning xitayning Uyghur élidiki basturush siyasetlirini eyiblishi shuning yarqin bir ispatidur. 2020-Yili kirishi bilen bu ehwal yenimu dawam qilmaqta.

“Azadliq” radiyosida élan qilin'ghan anna kléwsowaning “Shinjangdiki teqibleshler we merkiziy asiya hökümetlirining jim turuwélishi” namliq maqaliside éytilishiche, xelq'ara ammiwi axbarat wasitiliri Uyghur élide Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq az sanliq milletler hoquqlirining depsende qiliniwatqanliqini toxtimay xewer qilmaqtiken. Metbu'atlarda mushu kün'giche qazaqistan we xitay munasiwetliri, amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyoning ottura asiyadiki besh jumhuriyetning Uyghur élidiki weziyetke qarita süküt saqlishi munasiwiti bilen qazaqistan'gha qilmaqchi bolghan sepirining kéyin'ge qaldurulghanliqi asasiy témilarning birige aylan'ghan.

Mezkur maqalidin melum bolushiche, her xil yollar hem sewebler bilen xitaydin qazaqistan'gha chiqqan qazaq puqraliri xitayning atalmish “Terbiyelesh” lagérlirigha solan'ghan qazaq, Uyghur we bashqimu az sanliq milletlerge nisbeten élip bériliwatqan qiynash, azablash, haqaretlesh ehwallirini melum qiliwatqan bolsimu, qazaqistan we bashqimu ottura asiye jumhuriyetlirining hökümetliri bu mesilige nisbeten öz mewqesini bildürmigen.

Maqalida washin'gtonda chiqidighan “Diplomat” gézitide élan qilin'ghan “Amérika dölet katipi pompéyoning merkiziy asiyagha qilidighan sepiridin néme kütüshke bolidu?” namliq maqalidin mundaq neqil keltürülgen: “Mushu kemgiche merkiziy asiya memliketliridin bersimu shinjangda az sanliq musulmanlarning, shu jümlidin qazaqlarning, qirghizlarning we bashqilarning mejburiy tutulushigha keskin türde yaki omumen qarshi chiqmidi”. Bu maqalida yene ottura asiyadiki besh jumhuriyetning iqtisadiy jehettin xitaygha béqindi bolghanliq sewebidin ularning xitaygha qarshi éniq pozitsiye bildürelmey kéliwatqanliqi tekitlen'gen.

“Merkiziy asiya” agéntliqida élan qilin'ghan “Néme üchün qazaqistanda xitaygha qarshiliq keskin kücheydi” namliq maqalida déyilishiche, ötken yili köpligen qazaqistanliq pa'aliyetchiler heqiqetenmu xitay xewpining mewjut ikenlikini bildürüp kelgen. Shundaqla memliketning köpligen sheherliride ötken her xil shekildiki xitaygha qarshi namayishlar, yerlikler we xitay ishchiliri otturisidiki toqunushlar qazaqistanda xitaygha qarshi heriketning qanchilik derijide öskenlikini körsitidiken.

Maqalida éytilishiche, xitay xewpining ösüwatqanliqini birinchilerdin bolup Uyghurlar melum qilishqa bashlighan iken. Uningda mundaq déyilgen: “Sowét dewridin kéyinki deslepki yilliri qazaqistandiki Uyghur teshkilatliri shinjangdiki assimilyatsiye siyasiti heqqide sözlep, xitaygha qarshi keypiyatni kücheytishke tirishti. Emma Uyghur we qazaqlarning diniy-medeniy we til yéqinliqigha shikayet qilish ulargha yardem bermidi. Tonulghan Uyghur jama'et erbabi yüsüpbek muxlisi shu waqitta bu tarixning dawam qilinidighanliqini körsetken idi. U chaghda qazaqistan gézitliri bezen qazaqistan bazarlirida minglighan xitaylarning soda qiliwatqanliqini yazghan bolsimu, biraq bu jama'etchilikni anche bi'aram qilmighan idi.”

Maqalida xitaygha qarshi heriketning küchiyishige seweb bolghan asasiy amillarning biri süpitide xitayning az sanliq milletlerge qaratqan basturush siyasiti körsitilgen. “Siyasiy qayta terbiyelesh lagérliri” ning qurulushi, bolupmu 2017-yildin bashlap qazaqistandiki bezi pa'aliyetchilerning, közetküchilerning, teshkilatlarning, axbarat wasitilirining bez-munazirisige aylan'ghan jiddiy mesililerdin biri bolup qaldi.

Ottura asiyada, shu jümlidin qazaqistanda xitaygha qarshi keypiyatning yenimu küchiyishi mumkinmu?

Siyasetshunas risbék sersénbay ependining éytishiche, axirqi waqitlarda bolupmu qirghizistan, qazaqistan we rusiye qatarliq döletlerde xitaygha bolghan qarshiliq kücheymektiken. Xitay heqiqeten bu ellerge meblegh sélip, ularning rawajlinishigha yardemleshken halette uninggha bolghan qarshiliq bu derijide qattiq bolmighan bolattiken. U mundaq dédi: “Qazaqistan'gha kelgen xitaylarningmu qazaqistanni yaxshi qiliwetkini yoq. Chünki ular qaysi elge kelsimu, taza niyet bilen kelmeydu. Ular shu ellerning ayrim emeldarlirigha para bérish arqiliq kiriwélip, u elning qanunlirigha hergizmu ri'aye qilmaydu. Mesilen, qazaqistan'gha öskémén yolini sélishqa kelgen xitaylar bu yerdiki qanunlarni saqlimighini üchün, shundaqla qazaqistanliqlargha küch körsetkini üchün yerlik ahale bilen toqunushti. Xitaygha bolghan qarshiliq bu yili kücheymisimu, biraq hergiz azaymaydu. Hazir pütkül türk dunyasi xitayning teqiblesh siyasitige qarshi turushi kérek. Men bu yerde bolupmu türkiyege rehmet éytqum kélidu. Ottura asiyadimu xitaygha birliship qarshi turush lazim, qazaqistan shuning aldida bolushi kérek.”

Dunya Uyghur qurultiyining qazaqistandiki wekili sedirdin ayupof ependi xitaygha qarshiliqning ottura asiyada hem dunyaning bashqimu elliride hergiz toxtimaydighanliqini, uninggha peqet birlik sep bilen qarshi turushqa bolidighanliqini tekitlep, mundaq dédi: “Ziyaliylirimiz eqil-parasiti bilen yétekchilik qilsun, tijaretchilirimiz shularning pikirlirini ilgiri sürüsh üchün mal-dunyasini otturigha tashlisun, aktiplirimiz shu mal-dunya bilen heriketke ötsun. Shu waqitta wetinimiz azad bolidu. Musteqilliq, azadliq dégen petnusqa sélip ekélidighan bir qétimliq hörmet emes. Shuning üchün bu musteqilliqni yulup élishimiz lazim.”

Siyasetshunas yéwgéniy jowtis ependi Uyghurlarning xitaygha qarshi turushining birdin-bir sewebi ularning öz aldigha musteqil memliket bolush istiki ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Epsuski, xitay birleshken döletler teshkilatining da'imiy ezalirining hemde siyasiy we iqtisadiy jehettin dunya siyasiy oyunchilirining biri bolghanliqi shundaqla atom bombisigha ige döletlerning biri ikenkili sewebidin Uyghurlar üchün musteqilliq intayin jiddiy we murekkep mesile bolup qalmaqta. Chünki Uyghurlarning musteqilliq mesilisini kötürüwatqan döletler we teshkilatlar intayin az. Xitay kishilik hoquqni qattiq depsende qiliwatqan bolsimu, ayrim memliketler, teshkilatlar buninggha köz yumup turuwaldi yaki ehmiyet bermeywatidu. Xitayning Uyghur, qazaq we bashqimu milletlerge qarshi yürgüzüwatqan basturush siyasitige dunya jama'etchiliki dégendek qarshiliq körsitelmeywatidu. Uyghurlarningmu bashqa xelqlerge oxshashla öz musteqilliqigha ige bolush hoquqi bar. Biraq, epsuski, Uyghurlarning bu hoquqi köpligen tosalghulargha duch kéliwatidu.”

Yéwgéniy jawtis bu yerde köpligen géo-siyasiy, térritoriye mesililirining bar ikenlikini, ularni hel qilish yollirini izdeshning muhimliqini tekitlidi.