Оттура асия җумһурийәтлири өз-ара иттипақ түзүши мумкинму?

Мәлумки, сабиқ совет оттура асия җумһурийәтлири мустәқиллиқ алғандин буян хитай вә русийә өзлириниң бу яш дөләтләргә болған тәсир даирисини күчәйтишкә урунуп кәлмәктә. “мустәқил дөләтләр һәмкарлиқи”, “шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати”, “коллектип бихәтәрлик шәртнамиси тәшкилати”, “явро-асия иқтисадий иттипақи” кәби тәшкилатларға әза оттура асия мәмликәтлири бара-бара хитай вә русийәниң сиясий, иқтисадий беқиндилиқиға қарап йүзләнди. Оттура асия җумһурийәтлири рәһбәрлири буниңдин илгири өз-ара һәмкарлиқни күчәйтишкә тиришқан болсиму, әмма улар арисидики чегра, су мәсилилири буниңға кәң мумкинчиликләрни бәрмиди. Йеқиндин буян өзбекистан рәһбәрлики тәхтигә йеңи президент шавкәт мирзияйефниң келиши билән оттура асия җумһурийәтлири арисидики мунасивәтләрдә бир қәдәр йеқинлишиш бәлгилири пәйда болди. Бу мунасивәтләр йеқинда қазақистан пайтәхти астана шәһиридә өткән оттура асия җумһурийәтлири рәһбәрлириниң мәслиһәт йиғини җәрянида техиму ярқин көрүнүш тапти.

“азадлиқ” радийоси елан қилған “мәркизий асия мәмликәтлириниң рәһбәрлири ички мәсилиләрни бирләшкән һалда һәл қилиш нийитидә” намлиқ мақалидин мәлум болушичә, 15-мартта астанада қирғизистан президенти соронбай җейенбекоф, өзбекистан президенти шавкәт мирзияйеф, таҗикистан президенти имамали рахмон, қазақистан президенти нурсултан назарбайеф вә түркмәнистан парламентиниң рәһбири акдҗа нурбердийеф учрашқан. Мәслиһәт йиғини һарписида қазақистан рәһбири назарбайеф қирғизистан президенти соронбай җейенбекоф билән болған сөһбитидә: “мәркизий асия әллири мәсилилирини һәл қилиш үчүн үчинчи адәмни чақириш һаҗәт әмәс, барлиқ мәсилиләрни өзимиз һәл қилалаймиз, шуниң үчүн учришиватимиз,” дегән. Әмди у өзбекистан президенти шавкәт мирзияйеф билән көрүшкәндә, униң тәхткә келиши билән икки мәмликәт оттурисидики сода миқдариниң өткән йил билән селиштурғанда икки милярд долларғичә өскәнликини, мундақ илгириләшниң илгири болуп көрмигәнликини, ташкәнтниң икки оттуридики барлиқ мәсилиләрни һәл қилишқа киришкәнликини илгири сүргән.

Мәзкур мақалида көрситилишичә, астанада болған учришишта су, район бихәтәрлики вә сода-иқтисадий мунасивәтләр муһакимә қилинған болуп, болупму оттура асия дөләтлириниң бирлишиш иқтидариниң муһимлиқи, су, енергийә, чегра, бихәтәрлик мәсилилирини бирлишип һәл қилишниң зөрүрлүки тәкитләнгән иди. Учришиш қатнашқучилири мәзкур йиғинниң норузға охшаш омумий бир байрам һарписида өтүватқанлиқини билдүрүп, оттура асия җумһурийәтлири хәлқлиригә байрамлиқ тәбрик йоллиған. Қазақистан президенти болса русийәдә өтидиған президент сайлимида униң һазирқи рәһбири владимир путинға утуқ тилиди. Мақалида ейтилишичә, оттура асия дөләтлириниң рәһбәрлири совет иттипақи ғулиғандин буян алтә қетим учрашқан болсиму, әмма бәзи җумһурийәтләрниң өз-ара ихтилаплири сәвәбидин көплигән мәсилиләр чәттә қелип, бирлишиш мумкин болмиған.

Қазақистанниң баш министириниң торбетидики мәлуматларға қариғанда, нурсултан назарбайеф барлиқ оттура асия дөләтлириниң русийә билән болған актип иқтисадий алақилирини тәкитләп, бу алақиләрниң икки тәрәплимилик мунасивәтләрдә һәм “явро-асия иқтисадий иттипақи” даирисидә техиму күчийидиғанлиқини илгири сүргән. У йәнә оттура асия җумһурийәтлириниң афғанистан мәсилисиниң иҗтимаий-иқтисадий вә сиясий җәһәтләрдин иҗабий һәл қилинишиға бар күчини салидиғанлиқини билдүргән. Астана учришишида оттура асия җумһурийәтлири иқтисадини йеңи басқучларға көтүрүш, баһа сияситини яхшилаш, өз ара таможна рәсмийәтлирини йеникләштүрүшкә охшаш мәсилиләр қарап чиқилған.

“абай қазақистан” мустәқил торбетидә елан қилинған нургелди әбдиғәниюлиниң “бурулуш: мәркизий асияниң рәһбәрлири өзара учрашти” намлиқ мақалисидә қазақистанлиқ мутәхәссис едил байтасофниң бу һәқтики қариши мисал кәлтүрүлгән болуп, у мундақ дегән: “ташкәнттә рәһбәрлик алмашқандин кейин өзгириш болидиғинини билдуқ, бирақ президент мирзияйеф қучиқини шунчилик кәң ечип, һәмкарлиқ көврүкини орнитишқа тиришиду дәп һеч ким ойлимиған. Әмди бу районлуқ бирлишишниң қанчилик йираққа беришини мөлчәрләш қейин. Бир-биримизни сеғинип қалдуқ, тинчлиқ, һәмкарлиқни раваҗландуруп, өзара пайда тапқимиз келиду. Өзбекистан вә таҗикистан явро-асия иқтисадий иттипақиға кириши мумкин. Әгәр кирмәй қалса, ичидики чоңи назарбайеф йеңи районлуқ лайиһә тәклип қилиши мумкин. Оттура асияда әркин тәннәрх болмиса, уларниң һеч қайсиси утуққа йәтмәйдиғини ениқ”.

Әмди журналист катерина путсниң пикричә, мәзкур учришишниң нәтиҗиси мәркизий асияда бирләшкән електр әслиһә системисини қуруш һәққидики келишимләрни давамлаштуруш болмақта. У шундақла сода-сетиқни раваҗландуруш, су мәнбәлирини башқуруш, енергийә бихәтәрлики, пуқраларниң әркин йүрүп-турушини тәминләш охшаш мәсилиләрниң қаралғанлиқини тәкитлигән.

Оттура асия җумһурийәтлири өзара иттипақ түзүши мумкинму? буниңға русийә вә хитай қандақ қарайду?
Сиясәтшунас руслан һезимофниң пикричә, оттура асия җумһурийәтлири қандақтур бир өз-ара сиясий яки һәрбий характергә игә тәшкилат қуруш нийитидин йирақ икән. У бу җумһурийәтләр арисида пәқәт иқтисадий, енергийә, мәдәний җәһәтләрдә һәмкарлишиш бойичә бирлишиш нийитиниң бар икәнликини оттуриға қоюп, мундақ деди: “мән ойлаймәнки, һазир бу җумһурийәтләр арисида бирәр иттипақ қуруш һәм буниңға қошна мәмликәтләрниң мунасивити тоғрилиқ пикир қилиш орунсиз”.

Сиясәтшунас рәсул җумалиниң қаришичә, оттура асия җумһурийәтлири әйни вақитта “арал” тәшкилатини қурған болуп, бу тәшкилат арал деңизини қутқузуш бойичә бәзи ишларни елип барған. Шундақла “явро-асия иқтисадий тәшкилати” мәвҗут болған болсиму, бу тәшкилатларниң иши дегәндәк илгири басмиған. Чүнки буниңға шу җумһурийәт рәһбәрлириниң өзара мунасивәтлири, мәвқәәлири, мәнпәәтлири сәвәб болған.

Рәсул җумали оттура асия җумһурийәтлири арисидики пикир бирликиниң болмаслиқидики сәвәбләрниң бири сүпитидә өзбекистанни көрүп, мундақ деди: “әлвәттә, буниңға сиртқи мәмликәтләрниңму тәсири болди. Болупму хитай вә русийәниң. Улар оттура асия җумһурийәтлириниң өз ара ихтилаплирини, зиддийәтлирини, тоқунушлирини сақлап қелиш тәрәпдари болди. Русийәму, хитайму оттура асияниң бирләшкинини халимайду. Шуниң үчүн мундақ бирлишиш башланмисиға улар мумкин болғиничә тосқунлуқ қилишқа тиришиду”.

Рәсул җумали һәм русийә, һәм хитайниң иқтисадий, гео-сиясәт җәһәтләрдин оттура асияни беқиндилиқта тутуп қелишқа тиришсиму, оттура асия җумһурийәтлириниң бирлишишниң һәммә амаллирини издәштүрүватқанлиқини илгири сүрди.

Сиясәтшунас ғалим агелейофниң көрситишичә, оттура асия җумһурийәтлири пәқәт өз ичидики иҗтимаий, адәттики инсан һәқлири мәсилилирини һәл қилғандила, шундақла хитайниң болупму иқтисадий беқиндилиқидин қутулған вә бу җәһәттә бирликкә кәлгән тәқдирдила сиртқи тәсирләргә, җүмлидин хитайниң бастуруш сияситигә тақабил туруши мумкин икән.

Ғалим агелейоф йәнә оттура асия җумһурийәтлириниң хитайниң уйғур елидә елип бериватқан тәқибләш сияситигә қәтий һалда инкас билдүрүшкә қабил әмәсликини, чүнки буниңға өз ичидә мәвҗут бәзи мәсилиләрниң сәвәб болуватқанлиқини оттуриға қоюп, мундақ деди: “хитай үчүн ‛ғәрбий хитай- ғәрбий явропа‚ программиси шу дәриҗидә муһимки, оттура асия җумһурийәтлириниң бирликигә көзи йәткән тәқдирдә хитай уйғур елидики уйғур, қазақ охшаш түркий тиллиқ хәлқләргә болған сияситини өзгәрткән болатти. Әгәр биз шинҗаң уйғур аптоном районидики инсан һәқлириниң бузулуватқанлиқиға қарши бир сәптә туридиған болсақ, у чағда хитай биз билән һесаблишатти. Әң алди билән оттура асия җумһурийәтлириниң рәһбәрлири өз хәлқлириниң мәнпәәтлирини қоғдиши керәк”.

Ғалим агелейоф оттура асия җумһурийәтлири рәһбәрлириниң өз хәлқлиригә қанчә әркинлик бәрсә, бу хәлқләрниңму шу әркинликниң қиммитини һес қилип, шу мәмликәт рәһбәрлириниң, униң пуқралириниң дадил һәрикәт қилидиғанлиқини, шу вақиттила хитайниң уларға техиму диққәт қилидиғанлиқини билдүрди.