Оттура асия мутәхәссислири : оттура асиядики су күриши барғансери өткүрлишиду

Оттура асияда су мәсилилири барғансери өткүрләшмәктә. Нөвәттә сир вә аму дәрялиридин пайдилиниш мәсилиси өзбекистан, таҗикистан, қирғизистан вә қазақистан арисидики муһим ихтилаплиқ нуқтиға айланмақта.

Қазақистан дөләт университетиниң профессори шерипҗан надироф әпәндиниң қаришичә, су мәсилилири мәркизий асия районидики чоң мәсилиләрниң биридур.

Су пәқәт районниң иқтисадий вә игилик тәрәққияти үчүнла муһим болуп қалмастин бәлки у җуғрапийиви - сиясий истратегийилик әһмийәткә игә муһим хәлқаралиқ вә район характерлик мәсилидур.

Қазақистан билән хитай арисидики или вә ертиш дәрялиридин пайдилиниш мәсилисиму райондики җуғрапийиви сиясәт, иқтисадий тәрәққият қатарлиқларға мунасивәтлик болуп, қазақистан вә русийә екологийә саһәси ертиш вә или дәряси мәсилисигә алаһидә диққәт қилмақта.

Қазақистан дөләт университетиниң профессори шерипҗан надирофниң ейтишичә, қазақистанда судин пайдилиниш, болупму суғуруш системилирида көп мәсилиләр мәвҗут, қазақистанда көп миқдардики суларниң хитайға қариғанда қумға сиңип кетиши еғиррақ.

Бирақ у , ертиш вә или дәрялириниң баш еқинлириниң контрол қилинишиниң қазақистан үчүн әмәлий тәһдит икәнликини тәкитлиди. Униң қарашлири рус аптори петир бологоф билән асасән бирдәкликкә игә.

Русийидики “хәлқаралиқ вә дөләтләр ара дәрялар бойичә билим асаси” дәп аталған илмий учур төридики ертиш дәряси һәққидики мәлуматларға асасланғанда, дуня бойичә әң узун дәряларниң бири һесабланған ертиш дәрясиниң узунлуқи 4248 километир болуп, дәря мәнбәси уйғур елиниң алтай тәвәсидин башлиниду. Мәзкур дәряниң уйғур елидики узунлуқи 525 километир болуп, қазақистан тәвәсигә еқип кирип, зайсан көлигә қуюлғандин кейин давамлиқ еқип русийигә кириду. Русийә тәвәсидә төвән еқими об дәряси дәп атилип, шималий муз окянға қуйилиду. Униң қазақистандики узунлуқи 1835 километир, русийидики узунлуқи 2010 километирдин артуқ.

Или дәряси или вилайити тәвәсидики күнәс вә текәс дәрялиридин башлинип, қазақистан тәвәсигә кириду, омумий узунлуқи 1439 километир болуп, 815 километири қазақистан тәвәсигә җайлашқан. Или дәряси балқаш көлигә қуйилиду.

Ертиш дәряси ертиш - қариғанда қанили арқилиқ қазақистан пайтәхти астана шәһирини су билән тәминләйду. Омумән, ертиш дәряси төт милйон қазақистанлиқни ичимлик су билән тәминлисә, или дәрясиниң сүйи қапчиғай су амбири һәмдә балқаш көлигә қуюлидиған суниң 70 - 80 пирсәнтини тәшкил қилиду. Или дәряси шәрқий қазақистан, йәни тарихтики йәттәсу вадилирини тәминләйдиған болуп, йәттәсуниң бипаян етизлиқлири мана шу су билән яшайду, қазақистан тәвәсидики или дәряси вадилириға зор санда уйғур, қазақ, рус аһалилири җайлашқан болуп, уларниң деһқанчилиқ һаяти или дәрясиға тайинилиду.

Рус аптори петир бологофниң мақалисидә йезилишичә, бейҗиң ғәрбни ечиш пилани бойичә уйғур елини тез ечиш ишлирини башлиғандин кейин, или вә ертиш дәрялириниң сулирини контрол қилишни күчәйтип, қазақистанниң су мәнбәлирини көп қисивәткән.

Мәзкур рус аптори қазақистанниң балқаш көлиниң қурушқа йүзлиниши вә қазақистанниң көп қисим җайлириниң чөллишишкә қарап тәрәққи қилишиниң сәвәбини бейҗиңниң әнә шу уйғур елини кәң көләмдә ечиш пиланиға бағлап чүшәндуриду.

Бундақ пикир йәнә бир рус мутәхәссиси д. Кочетов тәрипидинму тәстиқланған болуп, у өзиниң “су уруши: хитай, қазақистан вә русийә арисидики чегра һалқиған сулардин пайдилиниш мәсилилири күчәймәктә” мавзулуқ мақалисидә җуңгониң или дәряси мәнбәлирини қамал қилиш пиланлири ишқа ашуриливатқанлиқи, или дәряси вадисида һазир 13 су амбири,59 су електр истансиси ишләватқанлиқи, кәңлики 22 метир, узунлуқи 300 километирлиқ “қара ертиш - қарамай қанили” арқилиқ ертиш дәрялириниң зор миқдардики су мәнбәлириниң җуңго территорийиси ичидә тосуп қелинғанлиқини көрситиду.

Рус екологийә мутәхәссиси кочетов мақалисидә әнә шундақ су мәнбәлиригә болған контроллуқ түпәйлидин кәлгүсидә қазақистанниң балқаш вә зайсан көллириниң қуруп, иккинчи арал көлигә айлиниши мумкинлики, җуңгониң су мәнбәләргә болған контроллуқиниң қазақистан вә русийиниң иқтисадиға еғир тәсир көрситидиғанлиқини агаһландуриду.

Кочетов мақалисидә йәнә “хитайниң су сиясити биваситә русийиниң мәнпәәтлиригә мунасивәтликтур. Ертиш дәрясиниң төвән еқиминиң су миқдариниң азлап кетиши русийиниң омск, корган вә тиюмен обастлирида қурғақчилиқ вә су йетишмәслик мәсилилирини кәлтүрүп чиқармақта” дәп язиду шуниңдәк ертиш дәряси сүйиниң булғинишиниңму муһим мәсилә икәнликини тәкитләйду. Чүнки, һазир уйғур елиниң шималидики санаәт ишләпчиқириш миқдариниң тез өсүватқанлиқидин ертиш вә или дәрялириға ташлиниватқан зиянлиқ маддиларниңму көпийип, су сапасиниң булғиниватқанлиқи илгири сүрүлмәктә. Русийиликләр ертиш дәрясиниң сүйиниң азлишидинла әмәс, бәлки униңдики булғиништинму нарази болмақта.

Қазақистан дөләтлик университетниң җуғрапийәшунас профессори, геостратегийә мутәхәссиси шерипҗан надироф әпәндиму или дәряси вә башқа дәряларниң бешида завутлардин чиққан ташландуқ химийилик әхләтләрниң барлиқи, шуңа қазақистан тәрәпниң суниң химийилик тәркиблиригә диққәт қиливатқанлиқини тәкитлиди.

Униң ейтишичә, бундақ әһвал мәркизий асиядики аму дәрясидиму мәвҗут болуп, аму дәрясиниң баш еқими җайлашқан таҗикистан тәрәп өзиниң алюмин завутлиридики әхләтләрни аму дәрясиға ташлиған һәм суни қисқанлиқи үчүн өзбекистанни нарази қилған. Су мәсилиси нөвәттә, мәркизий асия районидики җиддий сиясий вә иқтисадий ихтилапларға толған мәсилидур.

Униң қаришичә, су мәсилиси мәркизий асия районида барғансери өткүрлишидикин, һәргизму аҗизлашмайду.

Рус апториниң баян қилишичә , хелсинки келишимидә чегра һалқиған вә хәлқаралиқ дәрялар һәм көлләрдин пайдилиништа һәр бир мәмликәт өзигә бөлүнгән су миқдарини ишлитиш һоқуқиға игә икәнлики һәм екологийә паҗиәси йүз бәргән тәқдирдә елинидиған чариләр һәққидә тәпсилий ейтилған. Әмма хитай бу һөҗҗәткә техи қол қоймиған болсиму, бирақ қазақистан тәрәп хитай билән айрим сөзлишиш усули қоллинип, ертиш вә или дәрялирини оз ичигә алған чегра һалқиға дәрялар сүйидин тәң пайдилинишқа тиришмақта