Ottura asiya mutexessisliri : ottura asiyadiki su kürishi barghanséri ötkürlishidu

Ottura asiyada su mesililiri barghanséri ötkürleshmekte. Nöwette sir we amu deryaliridin paydilinish mesilisi özbékistan, tajikistan, qirghizistan we qazaqistan arisidiki muhim ixtilapliq nuqtigha aylanmaqta.

Qazaqistan dölet uniwérsitétining proféssori shéripjan nadirof ependining qarishiche, su mesililiri merkiziy asiya rayonidiki chong mesililerning biridur.

Su peqet rayonning iqtisadiy we igilik tereqqiyati üchünla muhim bolup qalmastin belki u jughrapiyiwi - siyasiy istratégiyilik ehmiyetke ige muhim xelq'araliq we rayon xaraktérlik mesilidur.

Qazaqistan bilen xitay arisidiki ili we értish deryaliridin paydilinish mesilisimu rayondiki jughrapiyiwi siyaset, iqtisadiy tereqqiyat qatarliqlargha munasiwetlik bolup, qazaqistan we rusiye ékologiye sahesi értish we ili deryasi mesilisige alahide diqqet qilmaqta.

Qazaqistan dölet uniwérsitétining proféssori shéripjan nadirofning éytishiche, qazaqistanda sudin paydilinish, bolupmu sughurush sistémilirida köp mesililer mewjut, qazaqistanda köp miqdardiki sularning xitaygha qarighanda qumgha singip kétishi éghirraq.

Biraq u , értish we ili deryalirining bash éqinlirining kontrol qilinishining qazaqistan üchün emeliy tehdit ikenlikini tekitlidi. Uning qarashliri rus aptori pétir bologof bilen asasen birdeklikke ige.

Rusiyidiki “Xelq'araliq we döletler ara deryalar boyiche bilim asasi” dep atalghan ilmiy uchur töridiki értish deryasi heqqidiki melumatlargha asaslan'ghanda, dunya boyiche eng uzun deryalarning biri hésablan'ghan értish deryasining uzunluqi 4248 kilométir bolup, derya menbesi Uyghur élining altay tewesidin bashlinidu. Mezkur deryaning Uyghur élidiki uzunluqi 525 kilométir bolup, qazaqistan tewesige éqip kirip, zaysan kölige quyulghandin kéyin dawamliq éqip rusiyige kiridu. Rusiye teweside töwen éqimi ob deryasi dep atilip, shimaliy muz okyan'gha quyilidu. Uning qazaqistandiki uzunluqi 1835 kilométir, rusiyidiki uzunluqi 2010 kilométirdin artuq.

Ili deryasi ili wilayiti tewesidiki künes we tékes deryaliridin bashlinip, qazaqistan tewesige kiridu, omumiy uzunluqi 1439 kilométir bolup, 815 kilométiri qazaqistan tewesige jaylashqan. Ili deryasi balqash kölige quyilidu.

Értish deryasi értish - qarighanda qanili arqiliq qazaqistan paytexti astana shehirini su bilen teminleydu. Omumen, értish deryasi töt milyon qazaqistanliqni ichimlik su bilen teminlise, ili deryasining süyi qapchighay su ambiri hemde balqash kölige quyulidighan suning 70 - 80 pirsentini teshkil qilidu. Ili deryasi sherqiy qazaqistan, yeni tarixtiki yettesu wadilirini teminleydighan bolup, yettesuning bipayan étizliqliri mana shu su bilen yashaydu, qazaqistan tewesidiki ili deryasi wadilirigha zor sanda Uyghur, qazaq, rus ahaliliri jaylashqan bolup, ularning déhqanchiliq hayati ili deryasigha tayinilidu.

Rus aptori pétir bologofning maqaliside yézilishiche, béyjing gherbni échish pilani boyiche Uyghur élini téz échish ishlirini bashlighandin kéyin, ili we értish deryalirining sulirini kontrol qilishni kücheytip, qazaqistanning su menbelirini köp qisiwetken.

Mezkur rus aptori qazaqistanning balqash kölining qurushqa yüzlinishi we qazaqistanning köp qisim jaylirining chöllishishke qarap tereqqi qilishining sewebini béyjingning ene shu Uyghur élini keng kölemde échish pilanigha baghlap chüshenduridu.

Bundaq pikir yene bir rus mutexessisi d. Kochétow teripidinmu testiqlan'ghan bolup, u özining “Su urushi: xitay, qazaqistan we rusiye arisidiki chégra halqighan sulardin paydilinish mesililiri kücheymekte” mawzuluq maqaliside junggoning ili deryasi menbelirini qamal qilish pilanliri ishqa ashuriliwatqanliqi, ili deryasi wadisida hazir 13 su ambiri,59 su éléktr istansisi ishlewatqanliqi, kengliki 22 métir, uzunluqi 300 kilométirliq “Qara értish - qaramay qanili” arqiliq értish deryalirining zor miqdardiki su menbelirining junggo térritoriyisi ichide tosup qélin'ghanliqini körsitidu.

Rus ékologiye mutexessisi kochétow maqaliside ene shundaq su menbelirige bolghan kontrolluq tüpeylidin kelgüside qazaqistanning balqash we zaysan köllirining qurup, ikkinchi aral kölige aylinishi mumkinliki, junggoning su menbelerge bolghan kontrolluqining qazaqistan we rusiyining iqtisadigha éghir tesir körsitidighanliqini agahlanduridu.

Kochétow maqaliside yene “Xitayning su siyasiti biwasite rusiyining menpe'etlirige munasiwetliktur. Értish deryasining töwen éqimining su miqdarining azlap kétishi rusiyining omsk, korgan we tiyumén obastlirida qurghaqchiliq we su yétishmeslik mesililirini keltürüp chiqarmaqta” dep yazidu shuningdek értish deryasi süyining bulghinishiningmu muhim mesile ikenlikini tekitleydu. Chünki, hazir Uyghur élining shimalidiki sana'et ishlepchiqirish miqdarining téz ösüwatqanliqidin értish we ili deryalirigha tashliniwatqan ziyanliq maddilarningmu köpiyip, su sapasining bulghiniwatqanliqi ilgiri sürülmekte. Rusiyilikler értish deryasining süyining azlishidinla emes, belki uningdiki bulghinishtinmu narazi bolmaqta.

Qazaqistan döletlik uniwérsitétning jughrapiyeshunas proféssori, gé'ostratégiye mutexessisi shéripjan nadirof ependimu ili deryasi we bashqa deryalarning béshida zawutlardin chiqqan tashlanduq ximiyilik exletlerning barliqi, shunga qazaqistan terepning suning ximiyilik terkiblirige diqqet qiliwatqanliqini tekitlidi.

Uning éytishiche, bundaq ehwal merkiziy asiyadiki amu deryasidimu mewjut bolup, amu deryasining bash éqimi jaylashqan tajikistan terep özining alyumin zawutliridiki exletlerni amu deryasigha tashlighan hem suni qisqanliqi üchün özbékistanni narazi qilghan. Su mesilisi nöwette, merkiziy asiya rayonidiki jiddiy siyasiy we iqtisadiy ixtilaplargha tolghan mesilidur.

Uning qarishiche, su mesilisi merkiziy asiya rayonida barghanséri ötkürlishidikin, hergizmu ajizlashmaydu.

Rus aptorining bayan qilishiche , xélsinki kélishimide chégra halqighan we xelq'araliq deryalar hem köllerdin paydilinishta her bir memliket özige bölün'gen su miqdarini ishlitish hoquqigha ige ikenliki hem ékologiye paji'esi yüz bergen teqdirde élinidighan chariler heqqide tepsiliy éytilghan. Emma xitay bu höjjetke téxi qol qoymighan bolsimu, biraq qazaqistan terep xitay bilen ayrim sözlishish usuli qollinip, értish we ili deryalirini oz ichige alghan chégra halqigha deryalar süyidin teng paydilinishqa tirishmaqta