Ottura asiya jumhuriyetliri xitaygha gaz éksport qilishni qisqartmaqchimu?

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2022.12.19
Shi jinping qazaqistan prézidéntining naraziliq herikitini basturushini qollidi Xitay re'isi shi jinping qazaqistan prézidénti qasim jumart toqayéfni kütüwélish murasimida. 2019-Yili 11-séntebir, béyjing.
AP

1991-Yili “Sowét ittipaqi” yimirilip, uning terkibidiki jumhuriyetler öz aldigha musteqil bolghanidi. Shu jümlidin bu memliketning ottura asiya rayonigha orunlashqan besh jumhuriyet, yeni özbékistan, qazaqistan, qirghizistan, tajikistan we türkmenistan ayrim dölet bolup, bölünüp chiqti. Emma aridin 30 yildin oshuq waqit ötken bolsimu, ularning bolupmu xitay we rusiyening tesiri astida qéliwatqanliqi ilgiri sürülmekte.

Kéyinki waqitlarda dunya metbu'atlirida ottura asiya énérgiye menbelirining xitay we rusiyening asasiy nishanigha ayliniwatqanliqi heqqide maqalilerning élan qilinishi yenimu dawam qilmaqta.

“Amérika awazi” da élan qilin'ghan özbék zhurnalisti nawbaxor imanowaning “Merkiziy asiya ichki éhtiyajni chet'el éksporti bilen tengleshtürmekte” namliq maqaliside ottura asiya memliketliridin bolupmu qazaqistan we özbékistanning xitaygha éksport qilidighan gazni qisqartish ya bolmisa toxtitishqa mejbur boluwatqanliqi éytilghan. Buninggha her ikki memliketning öz ichidiki éhtiyajlirining ösüshi seweb bolghan. Bu öz nöwitide dunyaning ayrim rayonliridiki énérgiye bazarlirigha selbiy tesir yetküzmekte.

Maqalida éytilishiche, xitay-merkiziy asiya gaz turubisi gazni türkmenistandin özbékistan we qazaqistan arqiliq xitaygha yetküzidiken. Bu jehette xitayning béyjing shehiri eng chong soda shériki süpitide gaz we néfitni asasiy jehettin qazaqistan, özbékistan we türkmenistandin sétip alidiken.

Maqalida mundaq déyilgen: “Resmiy melumatlargha qarighanda, xitaygha eng chong gaz yetküzgüchi memliket türkmenistan 2022-yilning birinchi charikide 2milyard 870 milyon dollar qimmitide gaz yetküzdi. Ashxabad bu yil gaz éksportini 53 pirsentke kötürgen, öktebir éyidiki uning hejmi 8 milyard 230 milyon dollarni teshkil qildi. Yilning béshida xitaygha 270.6 Milyon dollargha gaz satqan qazaqistan éksportni toxtitip, gazni özining ichki éhtiyajliri üchün paydilinidighan boldi. Hökümet shuni agahlandurdiki, éksport arqiliq tutup turuluwatqan gaz bahasi emdi qimmetleydu”.

Buningdin tashqiri, özbékistanmu yéqinqi yillarda ichki éhtiyajlarning ösüshi munasiwiti bilen gazni éksport qilishni toxtatmaqchi. Bu toghriliq bashqimu metbu'atlar xewer qilghan.

Rusiyening “Néfitgaz” tor bétide élan qilin'ghan “Özbékistan hetta gazni éksport qilishni toxtatti, rusiye we qazaqistan bilen gaz transport ittipaqini shunchilik derijide xalimamdu?” namliq maqalida éytilishiche, özbékistan öz xelqining éhtiyajlirini birinchi orun'gha qoyghan halda, sirtqa gaz sétishni üzül-késil toxtatqan.

“Yawro-asiya nét” axbarat agéntliqida bérilghan “Xitay qazaqistandin gaz yetküzüshni köpeytish kapaletlirini xalimaqta” dep atalghan maqalida éytilishiche, bu yil séntebir éyida qazaqistan prézidénti qasim-zhomart toqayéf ichki éhtiyajlarni qana'etlendürüshni meqset qilghan halda, énérgiye mehsulatlirini éksport qilishni toxtitish toghriliq qarar qobul qilghan. Maqalida shundaqla 28-noyabirda toqayéf we rusiye prézidénti putinning qazaqistan, rusiye we özbékistanning qatnishishida “Üchlük gaz ittipaqini” qurush mesilisini muhakime qilghan. Bu ittipaqning meqsiti rusiye gazini merkiziy asiyagha yetküzüshtin ibaretken.

Siyasetshunas pyotr swo'ik ependi xitay-merkiziy asiya gaz turubisining bügünki ehwali heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Biz hazir bu yol arqiliq 10 milyard kubmétirdin azraq mölcherde gaz éksport qilimiz. Emdi qazaqistanning ichki éhtiyaji 20 milyard kubmétirni teshkil qilidu. Éksportqa qarap, biz ichki bahalarni qoyimiz. Bizde gazni éksport qilish hésabigha uning ichki bahasi erzan. Emma memlikette gaz éléktr istansilirini sélish pilanlirigha qarighanda, biz éksport qilinidighan gaz chiqimlirini toluq ya bolmisa uningdin artuq serp qilimiz. U chaghda bizge ichki bahalarni kötürüshke toghra kélidu. Yeni démek qazaqistan gaz éksportidin chong payda körmeydu. Ikkinchi, özbékistan öz ichide intayin köp miqdarda gaz ishlitidu. Özbékistan shundaqla köp gazni qazaqistan'gha, bolupmu almuta shehirige chiqiridu. Bu jehette özbékistan chong mesilige duch kéliwatidu. Yeni uning gaz zapisi tügewatidu. Shunga özbékistan xitaygha wede qilghan miqdardiki gazni orundiyalmay, türkmenistandin sétip éliwatidu. Türkmenistanmu özbékistan'gha satqusi kelmeywatidu. Men yéqinda özbék mutexessisliri bilen sözleshtim, özbékistan xitaygha bergen mejburiyetlirini qisqartishqa mejbur boluwatqaniken”.

Pyotr swo'ik shuningdek putinning “Üchlük gaz ittipaqini” qurush teshebbusi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bu teshebbusning kélechiki zor. Öz waqtida ‛ottura asiya-merkez‚dep atalghan gaz turubisi arqiliq gaz türkmenistandin gherbiy qazaqistan arqiliq rusiyege baratti. U hazir ottura halda ishlewatidu. Mubada uninggha rusiye gazi qoshulidighan bolsa, u chaghda xitaygha baridighan gazning miqdarini kücheytishke bolidu. Bu yerde shundaqla qazaqistan-rusiye birleshken gaz turubisinimu teshkilleshke bolidu. Türkmenistandin jenubiy qazaqistan arqiliq ötidighan gaz turubisi yolida biz sar'i'arka gaz turubisini salduq. Eger uni rusiye gaz turubiliri bilen birleshtürsek, qazaqistan'ghimu, xitayghimu qoshumche gaz yetküzüshke bolatti. Xulasilep éytqanda, hazir merkiziy asiya-xitay gaz turuba yoli éghir ehwalda qéliwatidu. ‛üchlük gaz ittipaqi‚ toluq ishqa qoshulghan halette ehwal normallishidu, dep oylaymen”.

“Sinopsis” merkiziy asiya we xitayni tetqiq qilish merkizining mudiri ruslan izimof ependi mundaq dédi: “Bir tereptin, hazir shuni iqrar qilish kérekki, énérgiye krizisi yawro-asiyaning köpligen memliketliride bayqiliwatidu. Ottura asiyadiki bu üch memliketning gaz we néfitni xitaygha, ya bolmisa bashqimu shériklirige kirgüzüshni toxtitishi ya bolmisa bashqimu charilerni körüshi intayin qiyin. Chünki qazaqistan, özbékistan we türkmenistan qatarliq döletlerning öz xam eshyasini éksport qilishi ularning dölet kirimining asasini teshkil qilidu. Addiy qilip éytqanda, biz öz néfit we gazimizni sirtqa satmay qalalmaymiz. Ikkinchidin, bu xitayda qandaq inkas peyda qilishi mumkin? ochuqini éytish kérekki, bu üch memliketning énérgiye menbelirini éksport qilishi xitayda 1pirsentke yetmeydu. Bu reqem köp nersini bildüridu. Hetta biz buni 0 pirsentkiche qisqartsaqmu, xitay üchün beribir. Yeni bu, xitay iqtisadini héch qandaq bir chiqimgha élip kélelmeydu”.

Melumatlargha qarighanda, merkiziy asiya-xitay gaz turubisi bu qazaqistan tarixidiki eng uzun gaz turuba layihesi bolup, uning üch yolining her biri 1310 kilométirni teshkil qilidiken. Qazaqistan buningdin töt yil ilgiri bu yönilishte yéngi istansilarni qoshup, gaz turubisining yilliq miqdarini 25 milyard kub métirgha yetküzgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.