Chataq shu chaghda qaynaydu

Bir xelq'araliq teshkilatning xadimi bilen yérim künlük munazirini ayaghlashturdum. Bu söhbetning jawabi “Men bilen munazireleshkining üchün rehmet, hemme jehette oxshash qarashta bolushimiz bihajet” déyilip axirlashti, yérim künlük waqtim bikargha ketti. Men toghriliqini terghib qilghan pikir nahayet qobul bolmidi.

Mezkur xelq'araliq teshkilat bilen hemkarliqim 2017-yili omumi tutqun yéngi bashlan'ghanda qurulghan idi. Shundin buyan doklatlarning pakit toplash, pakitlarni delillesh qismigha yardemleshtim. Uyghur heqqide teyyarlan'ghan doklatlar üchün guwahchi izdesh, terjimanliq qatarliq ishlarni tiynsiz qilip keldim. Teliyimge tekliplirim qobul qilindi, teleplirim heqliq bolghachqa orunlandi, emma bügün?

Munazire bu qétim yézilmaqchi bolghan doklattiki “Shinjangdiki musulman azsanliqlar” dégen uqumgha qoshulmasliqim bilen bashlandi. Burunmu men bu uqumni özgertküzgen, teklipim qobul qilin'ghanidi. Mubarek millitimning namini “Shinjangdiki musulman azsanliqlar” dégen namning ornigha yazdurghan idim. Bu qétim undaq qilishqa unimidi. Uyghur we qazaq pa'aliyetchiler mezkur xadim bilen körüshkenmish, boluwatqan zulumni “Uyghur qirghinchiliqi, Uyghur kishilik hoquq depsendichiliki” déyishke ular qarshiliq bildürgenmish, shunga “Shinjangdiki azsanliq musulmanlar” déyishni qarar qilishqanmish.

Men bu qarargha naraziliq bildürdüm we “Méningche Uyghurning keynige choqum birer söz qoshush zörür bolsa “Yerlikler” déyilse muwapiqliqini, bundaq déyishte meqset yerlik bolmighan xitaylargha qaritilghanliqini tekitlidim. Uyghur déyilgende musulmanliqmu, ularning rayondiki yerliklikimu eks étidighanliqini ima qildim. Uyghurdin bashqa zulumgha uchrawatqan milletlerni doklatning mawzusigha qoshulsa uzurap kétidu, déyilse doklatning mezmunigha kirgüzülse bolidighanliqini, lékin mawzuni “Shinjangdiki musulman azsanliqlar” déyishke bolmaydighanliqini, chünki bizning xitaygha asanliq tuyulghan bilen zéminimizda köp sanliq, tüwrük millet ikenlikimizni chüshendürdüm. Buni xitay qanuniningmu étirap qilghanliqini bildürdüm.

Arimizda munazire mundaq boldi. 1. So'al: siler élimizning ismini xitaylar ataydighan resmiy isim bilen “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” deysiler, buninggha qazaq pa'aliyetchiler qarshiliq qilsa özgertemsiler? özgertelemsiler? jawab: yaq buni özgertelmeymiz, chünki xitayning memuri birlikini we shu birlikning memuriy hoquqini yürgüzgüchi gewdini özgertidighan hoquqimiz yoq. Xelq'ara qanun boyiche bizning doklatimizda uning ismi xitay döliti qoyghan isim bilen birdek bolushi kérek, biz buni buzalmaymiz.

Xosh, siler xitayning memuri birlikini, shu rayonda memuriyetni yürgüzgüchi milletni özgertelmeysiler. Bu yerdiki “Shinjang” dégen yéngi mustemlike dégen söz, Uyghur dégen shu mustemlike rayonni bashqurush hoquqigha ige xelqning namini körsitidu. Bu yerde Uyghurdin bashqa qazaq, qirghiz, mongghul, tajik we shibe dégen milletler bar. Ularningmu yerlik aptonom organliri bar, emma rayonda memuriyetke wekillik qilidighan millet Uyghur, xitay Uyghurni wekil qilip aptonomiye(‍igidarliq, zémindarliq hoquqi) ni étirap qilghan. Hoquq yürgüzülidighan milletni Uyghur dep ten alghan. Bu yerde aptonomiyege ige barliq milletlerge wekillik qilghan isim Uyghur. Shunga Uyghur dégen bu isim barliq milletlerning xitay aptonomiye qanuni étirap qilghan omumi nami, omumlashturulghan kimlik, kolléktip kimliki bolup hésablinidu. Bu xuddi qazaqistanda yüzdin artuq millet, ottuz pirsent orus bolsimu qazaq kimlikining omumlashturghuchi kimlik, kolléktip kimlik bolup qalghinigha oxshaydu. Bu xuddi özbékistanda zéminning yérimini igileydighan qara qalpaq aptonomiye jumhuri'iyiti bolsimu, özbékistanda özbék-qaraqalpaq kimliki kolléktip kimlik qilinmay özbék kimliki kolléktip kimlik qilin'ghan'gha oxshaydu. Gérmaniyedimu üch milyon'gha yéqin türk bar, ularning ortaq kimliki gérman, ularmu héch qachan bu isimni talash tartish qilip olturghan emes.

“Dégining toghra, emma sen undaq dégen bilen Uyghurlar arisidimu Uyghur dégen isimning wekillik xaraktérige guman qilidighanlar köpken, ular mundaq déyilse qazaqlarni, qirghizlarni nezerdin saqit qilghanliq bolidu, dep qaraydiken. Biz zéminni shinjang, xelqni Uyghur dések ular zéminni sherqi türkistan, xelqni sherqi türkistan musulmanliri déyish kérek, dep bizge shikayet yazdi, shunga biz ottura yolni tallap, qirghiz, qazaqlarnimu narazi qilmasliq, Uyghurlar ichidiki barliq yerliklerni musulman dep tonuydighanlarningmu qarishigha hörmet qilish üchün shinjangdiki musulman azsanliqlar dep ishlitishni qarar qilduq, mushu isim hemmini öz ichige alidiken, aranglardiki kimlik talash tartishinimu hel qilidiken” dédi, mezkur xadim sözümge qayil bolmay. Buni anglap xet bésiwatqan barmaqlirim titrep ketti.

Munazire sozulup ketti, men bu témigha xélidin buyan teyyarliqta bolghinim ‍üchün mezkur xadimni asaslar bilen bombardiman qildim, tartishmaq bir chüshtin kéyinlik waqtimni xarab qildi. Axiri héliqi xadim “Isim muhim emes, boluwatqan qirghinchiliqni toxtitish muhim, bolmisa senmu pikringde qal, menmu xizmetni dawam qilay” dep toxtap qaldi. Men “Menche qirghinchiliqqa isim qoyushta ikkilinish bihajet, amérikada “Uyghur kishilik hoquq qanuni”, “Uyghur mejburiy emgekni cheklesh qanun layihe'isi”, “Uyghur mejburiy emgekni ashkarilash qanun layihesi” bar. Bu qoyulup bolghan we étirap qilin'ghan xelq'araliq isim, mana bu zulumgha isim qoyushning eng mukemmel ülgisi. Aldimizda mushundaq ülgiler türsa siler bir qanche guruppa Uyghurning we bir guruppa qazaq pa'aliyetchining gépi bilen irqi qirghinchiliqni, dini basturush derijisige chüshürüp, yerlik, hoquqluq milletni “Az sanliq dini guruppa” derijisige chüshürüp qoysanglar muwapiq emes” dédim. Mezkur xadim, chirayliq rexmettin bashqini démidi. Bir xaman alghudek waqitta netijisiz talashqinim jénimni siqti.

Men yüzlinishimiz kérek bolghan bu weziyet heqqide oylinip qaldim. Nechche waqittin buyan ichki mesilimiz boluwatqan, héch bolmighanda manga shundaq bilin'gen “Uyghur-sherqi türkistan”, “Qazaq-Uyghur” gha a'it talash tartishlar arimzdin ömilep chiqip xelq'ara teshkilatlargha qeder kéngeygen idi.

Bu mesilidiki tügünni yeshmek üchün dewa sépidikiler bilen söhbet qurdum. Bolupmu “Uyghur kishilik hoquq qanuni” heqqide amérikida turushluq rehberlerdin pikir aldim. “Uyghur kishilik hoquq qanun layihisi” sunulush aldida esli isim “Shinjang kishilik hoquq qanun layihisi” déyilgeniken. Chonglarning keskin turushi netijiside bu yerdiki “Shinjang” ahanetlik sözining ornida Uyghur dégen mubarek isim jilwe qiliptu.

Uyghur dégen bu isimda chiqqan qanun amérika yuqiri palatasi we töwen palatasida testiqlan'ghan bilen, shu qanun boyiche ‍özini qoghdishi kérek bolghan Uyghurning dili bu isimni munazirisiz testiqlimisa, talash-tartishsiz étirap qilmisa, muressesiz qoghdimisa bolmaydighandek turatti. Menche chataqning menbesi perqliq pikirde emes idi. Chataqning chongi milletning ismini toghra atashqa, özining kimlikini toghra étirap qilishqa, özining shexsi qarishini milletning istiqbaligha boysundurushqa baghlinip qalghandek qilatti.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.