Filip pottér bilen söhbet: “Keng qorsaqliqqa qilchimu orun yoq!” (2)

2023-Yilining béshida wirjiniye uniwérsitétining proféssori filip pottér (Philip Potter) we aydaxo (Idaho) uniwérsitétining yardemchi proféssori chén wangning ortaq aptorluqida yézilghan “Keng qorsaqliqqa qilchimu orun yoq: xitayning <yéngi yipek yoli> diki zulumlar we siyasiy zorawanliq” namliq eser kambrij uniwérsitéti neshriyatida neshir qilin'ghan

Uyghur qirghinchiliqi tashqiy dunyagha melum bolghandin buyan bu heqtiki eyibleshlerning deslepki qedemde emeliy herketke aylan'ghinigha xéli boldi. Shu qatarda otturigha chiqqan amérika we bashqa gherb döletlirining xitaygha qarita iqtisadiy jaza tedbirlirini ijra qilishini buningdiki bir muhim misal, déyish mumkin. Emma xitay hökümitimu tézdin buninggha inkas qayturup, özlirining Uyghurlar peyda qiliwatqan “Térorluq herketlirining qurbani” boluwatqanliqini, buning herqandaq hökümet “Qilchilikmu keng qorsaqliq qilalmaydighan” qilmish ikenlikini pesh qilip kéliwatqanliqi melum.

2023-Yilining béshida wirjiniye uniwérsitétining proféssori filip pottér (Philip Potter) we aydaxo (Idaho) uniwérsitétining yardemchi proféssori chén wangning ortaq aptorluqida yézilghan “Keng qorsaqliqqa qilchimu orun yoq: xitayning ‛yéngi yipek yoli‚diki zulumlar we siyasiy zorawanliq” namliq eser kambrij uniwérsitéti neshriyatida neshir qilin'ghandin kéyin, bu sahediki bir qisim yéngi mesililer kitapxanlar hozurigha sunuldi.

millercenter.org

Bir dölette ikki rayon we aylanma zulum endizisi

Xitay hökümiti Uyghur diyarida ijra qiliwatqan basturushlar dawam qilghili uzun mezgil bolghanliqigha qarimastin, herqachan buni xitaydiki ortaq mewjutluqning bir terkiwi qismi, dep qarap baqmighan. Aptorlar diqqet qilghan bir nuqta shuki, xitay hökümiti ‍uyghurlar mesilisini herwaqit rayon da'irisining özidila “Is-busini chiqarmasliq” sheklide jimiqturup kelgen. Bu hadisilerni xitay miqyasida hemmila adem bilidighan ijtima'iy xewerlerdin bolushqa téximu imkaniyet qaldurmighan. Buning bilen xitayda bir türlük omumiy atmosféra, Uyghur diyarida buningdin pütünley perqliq bolghan “Yéipiq shekil” diki yene bir bir xil atmosféra dawam qilghan. Bu xildiki “Ikki xitay” uslubida Uyghur diyaridiki saqchi döliti we obdanla échiwétilgen künchiqish terep öz aldigha mewjut boliwergen.

Aptorlarning qarishiche, ötken nechche on yilliq ré'alliq Uyghur diyaridiki saqchi dölitide ishning béshi “Zorluq herketliri” köpiyip ketkenlikni menbe qilmighan. Eksiche zulumning éship kétishi sewebidin aldi bilen naraziliqlar hemmila yerni qaplighan. Bu naraziliqlarning bésilishi qattiq qolluq bilen basturush sheklide ishqa ashqandin kéyin, buninggha qarshi zorluq herketliri barliqqa kelgen. Xitay hökümiti bolsa bu xil zorluq herketlirige qarshi tézdin “Bixeterlik chariliri” ni ishqa sélip bir qatar qurulushlarni bashlighan. Bu “Qurulush” lar bolsa yéngiche shekildiki zulumlarni wujutqa chiqirip, basturushning derijisini barghanséri yuqirilitip mangghan.

Bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida aptor bu xil “Aylanma shekildiki zulum” sixémisi heqqide toxtilip mundaq deydu: “Shundaq, shinjangda hazir zorluq heriketliri közge chéliqmaydu, désekmu bolidu. Bu ishlarning béshini sorisaq, gep bek uzurap kétidu. Yéqinqi zamandikini alsaq, sabiq sowét ittipaqi chöküshke bashlighandin buyan, Uyghurlarning bir qatar xelq herketliri, namayishliri otturigha chiqishqa bashlighan. Bu waqitlar emeliyette del Uyghur milletchiliki yene bir qétim bash kötürgen mezgilge toghra kélidu. Buning aldidiki yillarda bolsa Uyghurlarning milliy kimlik qarishida bir qétimliq yéngilinish bolghan hemde ularning ottura asiya jumhuriyetlirige oxshash musteqil dölet bolush arzusigha zémin hazirlan'ghan. Chünki bu arzuda shinjangmu bashqa köpligen musteqil döletlerge oxshash bir musteqil dölet bolatti. Emma xitay hökümiti del mushu arzu bix sürüshke bashlighan haman, buninggha qarshi bir qatar basturushlarni ishqa saldi. Chünki bu xildiki musteqilliq arzusini xitay hergizmu qobul qilalmaytti. Shunga bu basturush birnechche yilgha sozuldi. Bu hal zorluq herketlirige we siyasiy qarashlargha lazimliq tupraq asasen tazilandi, dep qaralghiche dawam qildi. Shuningdin kéyin sel yumshighandek bir weziyet barliqqa keldi. 2008-Yilidiki béyjing olimpik musabiqisi arqiliq xitayning xelq'aradiki orni ösken waqitlardin bashlap Uyghurlarning xitay döliti dawam qiliwatqan basturushlargha bolghan naraziliqi yene bir mertem ipadilinishke bashlidi. Buning bilen xitay hökümiti ‛yumshap qalghan‚ tedbirlerni téximu ‛chingitip‚ otturigha chiqardi. Buning yuquri pellisi shi jinping dewride otturigha chiqip, hazir biz körüwatqan qabahet hemmige melumluq ré'alliq bolup qaldi. Shunga bu hal ‛bir yumshash-bir chingitish, bir kélish-bir kétish‚ sheklide chembersiman aylinip turiwatidu. Siyasiy herketlermu mushuninggha mas halda ijra boluwatidu.”

Uyghur diyaridiki ré'alliqqa omumiy nuqtidin nezer salghanda, maw zédong dewridin shi jinping dewrigiche bolghan mezgilde siyasiy basturush we kontrolluq ene shu xil aylanma chember sheklide izchil dawam qilip kelgen. Shuning bilen birge her bir chemberning ariliqida mu'eyyen bir tinchliq dewri mewjut bolghan. Emma her qétimqi chemberning omumiy ehwali meyli kölem yaki derije jehettin alghanda, ilgirikidin yuqurilap mangghan.

Bundaq bir omumiy menzirini diqqettin saqit qilmighan halda nöwettiki réalliqtin kéyin némilerning bolushi heqqide söz bolghanda proféssor filip pottér mundaq deydu: “Undaqta, emdi néme ishlar bolidu, dep sorisingiz, epsusluq ichide tolimu tinch bolghan bir mezgil kélishi mumkin, dep jawab bérishim mumkin. Chünki bu men qilidighan ishlar emes. Derweqe, bu ishlarni ‍inchikilep tetqiq qiliwatqanlarning pikrige asaslan'ghanda, shinjangdiki zulum we basturushlar hazir ötken yillardin sel chüshkendek körünüshte zahir bolushqa bashlighan. Yene bir yaqtin alsaq, bu ishlar emeliyette xitay üchünmu erzan'gha toxtimaydu: xitayning xelq'aradiki abroyigha, ‍iqtisadiy jehetlerdiki sahelerge, yene kélip shinjangdiki xitay puqralirigha nurghun bésimlarni peyda qilidu. Bolupmu shinjangdiki xitay puqralirini hökümet bu rayon'gha yötkep chiqqandin kéyin, ular bu jayda yiltiz tartqan. Ular bu jayda bekmu bextlik yashap kelgen. Shunga ularni bu jayda dawamliq qaldurush üchün, bu xitay puqraliri dawamliq bésimdin xali we bextlik bolushi kérek. Buni ishqa ashurush üchün xitay hökümiti ‛shinjangdiki weziyetni qandaq kontrol qiliwatimiz? bu jayda shilting atidighanlar, namayish qilidighanlar yaki mushundaq ishlarni qilmaqchi boluwatqanlar yene chiqamdu?‚ dégenlerni oylishidu. Bu ishlarni bolsa biz yéqin kelgüside körimiz. Méningche biz ötkenki tarixtin bu heqte yéterlik sawaq alalishimiz mumkin.”

“Xitay tashqiy muhitning qollishini ‍ongushluq qolgha keltürmekte!”

Aptorlarning qarishiche, Uyghur diyaridiki zulumlar barghanséri yuqirilap axiri “Qirghinchiliq” dep xulase chiqirilghan bolsimu, tashqiy muhit jehette xitay yenila teshebbuskar orunni igilep kéliwatqanliqi melum. Buningda xitay hökümiti iqtisadiy kozirni keng kölemde ishqa sélish bilen birge, teshwiqat wastiliridin eng toluq paydilan'ghan. Bolupmu xitayning “Bir belwagh bir yol” qurulushi bashlan'ghandin buyan xitayning xelq'aradiki obrazi ular üchün bekmu muhim orunni igileshke bashlighan. Buning bilen xitay hökümiti tézdin ghayet zor meblegh serp qilish bedilige axbarat sahesini kücheytken. Buningdiki birinchi qedem süpitide ular xitay ölkiliride Uyghur diyari heqqidiki bir qatar “Güzel hékayiler” ni bazargha salghan. “Uyghurlarning zorluq herketliri” heqqide hökümetning “Xelq men'epetini qoghdash we hémaye qilish” üchün némilerni qiliwatqanliqi, kompartiyening “Uzun mezgillik tinchliq istratégiyesi” üchün térorluq we ashqunluqqa qarshi qandaq japaliq xizmetlerni wujutqa chiqarghanliqi harmay sözlen'gen.

Bu toghrisida söz bolghanda proféssor filip pottér mundaq deydu: “Xitayning bu jehette qiliwatqanlirini bir türlük ghelibe, déyelmeymen. Chünki xitay izchil axbaratni kontrol qilish bilen meshghul bolup kelgen. Zalim hökümetlerning hemmisi duch kélidighan müshkülatlarning biri özliri toghrisida xelq ammisining qandaq oylaydighanliqini bilishtur. Chünki kishilerning qelbidikini bilish undaq asan emes. Derweqe, xitay xelqi shinjangda némilerning bolghanliqini bilishni xalaydu. Xongkongdiki ishlardimu shundaq boldi. Emma ular tayinidighan axbarat menbesi xitay hökümitining qolida. Meyli shinjang bolsun yaki xongkong bolsun, ulardin bekmu uzaqta. Bundaq ehwalda ular tebi'iy rewishte hökümet izchil bazargha sélip kelgen ‛kompartiye xelq ammisigha bash-panah bolmisa el-qa'ide teshkilati peyda qilghandek paji'elik aqiwet silerning béshinglarghimu kélidu. Chünki bu térorchilarning meqsiti dölitimizning parawanliqi we tinchliqini buzush‚ dégendek sözlerge ishinidu. Chünki xelq ammisi herqachan birinchi bolup özlirining bixeterlikini oylishidu. Bu xildiki ‛bixeterlikni weyran qilghuchi‚ küchlerning basturulushi ularning neziride tebi'iy rewishte zörür bolghan tedbirler, dep qarilidu. Bolupmu béyjing, shangxey, gu'angju qatarliq jaylardiki Uyghur dégenni körüp baqmighan kishiler téximu shundaq bolidu.”

Aptorlarning qarishiche, xelq'ara muhit nuqtisidin alghanda, xitay hökümiti özliri ötken nechche on yil mabeynide jughlighan ghayet zor iqtisadiy quwwetni del mushu xil éhtiyaj üchün serp qilip kelgen. Buning bilen xitay hökümiti ‍özi qiliwatqan ishlarning yolluq ikenlikini “Térorluq we ashqunluqqa qarshi turush” nami bilen aqlashtin bashqa yene iqtisadiy jehettiki bésim bilenmu ongushluq dawam qilduralighan. Xitay bilen bolidighan ghayet zor sommiliq tashqi soda, xitay hökümiti salidighan ghayet zor sommiliq meblegh, xitay hökümitidin kélidighan ghayet zor tashqi qerz dégendek köp xil meblegh shekli asiya we afriqidiki namrat döletlernila emes, yawropadiki köpligen démokratik döletlernimu xitayning “Sizghan siziqi” boyiche mangidighan qilip qoyghan. Shunga filip pottérning qarishiche, hazir xitayni iqtisadiy jaza bilen emes, eksiche uning ejellik ajizliqi bolghan saheler boyiche iskenjige élishla qiliwatqan zulumlirini toxtitishqa qadir bolalishi mumkin.

U bu heqte mundaq deydu: “Amérika we yawropa ittipaqi shinjangdin chiqiwatqan paxta yaki bashqa mehsulatlargha qarita türlük jaza tedbirlirini ishqa sélip keldi. Bolupmu mejburiy emgekke baghlinishliq towarlargha téximu shundaq boldi. Bularning hemmisi qirghinchiliqqa qarshi barliqqa kelgen eng zor tirishchanliq hésablinidu. Shuninggha mas halda bu jaza tedbirliri tégishlik netijilerni barliqqa keltürdi. Emma méning qarishimche, bu jaza tedbirliri iqtisadiy jehettin xitaygha mu'eyyen derijide zerbe bergen bolsimu bu ‛netije‚ler xitayni qiliwatqan ‍ishlirini toxtitip qoyidighan sewiyidin köp yiraq. Chünki bularning héchqaysisi xitayning ejellik ajizliqigha zerbe bérelmeydu. Shuningdek xitay kompartiyesining nopuzi we mewjutluqi üchünmu so'al belgisi hasil qilalmaydu. Xitayni tosaydighan waste bu xil iqtisadiy jaza tedbirliridinmu küchlük bolghan, xitayni paypétek qiliwétidighan charilar bolushi kérek. Xitay partiye, hökümet we armiye saheside jughlighan meblegh bu xil jaza tedbirliri peyda qilghan ziyanlarni ongayla toldurup kételeydu. Emma bu yerde bu xildiki jaza tedbirlirini ijra qilish xata bolghan, démekchi emesmen. Bu xildiki jaza tedbirliri hazir biz qilalaydighan ishlardin bolghanliqi üchün ular dawam qilishi kérek. Emma mushuning bilenla xitayni hazirqi siyasitini özgertidu, dep xam xiyal qilish balilarche hamaqetliktin bashqa nerse emes.”

Melum bolushiche, nöwette xitayning dunya miqyasida éship méngiwatqan siyasiy, iqtisadiy we herbiy kéngeymichilikini chekleshte birla dölet yéterlik emes, dep qariliwatqanliqi üchün, amérika bashchiliqidiki gherb dunyasi bu mesile heqqide dunyawi birliksep ornitishning qedemlirini bésishqa bashlighan. Shuning bilen birge bu sahediki bezi xirislarmu oxshimighan derijide aydinglishishqa bashlighan.

Bu programmining dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki programmimizda bolsun.