“Poméshchik tutush” kartiliridiki “Poméshchik” atalghusi Uyghurlargha némini terghib qilidu? (2)

Derweqe xitay xelq azadliq armiyisi “Xelqni zulumdin azad qilish” dégen sho'ar astida Uyghurlarning wetinige kirgen yillarda köpligen yerlik Uyghur baylirigha “Poméshchik” dégen qalpaq kiygüzülgenliki we shu arqiliq ularning mal- mülki musadire qilinip özliri éghir jazalan'ghanliqi Uyghurlar üchün sir emes. Xitay kompartiyisining mushu xildiki mexsus Uyghurlarning baylirini yoqitish herikitining mahiyiti heqqide kanadadiki Uyghur siyasiy analizchisi ghulam yaghma ependi öz qarashlirini bayan qildi.

Uyghurlardiki a'ile qurulmisigha béghishlan'ghan doktorluq maqalisini ishlesh üchün Uyghurlarning wetinige bérip Uyghur tili öginish jeryanida meshhur tilshunas ibrahim muti'ini ustaz tutqan amérikiliq insanshunas willyam klarkning maqalisidin bezi melumatlarni élish mumkin. U özining 1990-yilliridin bashlap ibrahim muti'i bilen qilghan shexsiy söhbet xatirisini retlep“Ibrahimning sergüzeshti” namliq bir uzun maqale yézip chiqqan. Uningda éytilishiche, 1930- yilliri xelq'ara soda qilish arqiliq zor derijide béyighan yüsüp bay isimlik turpanliq sodiger kishi 1950-yili xitay kommunistliri teripidin qolgha élin'ghan we“Bay poméshchik” dep qalpaq kiydürülüp nechche yil türmide yatqan. Kéyinche, xitay kommunistliri Uyghurlarni baylarni we poméshchiklarni tenqidlesh, ularning xelqni qandaq bozek qilghanliqini pash qilishqa teshkilligen mezgillerde turpandiki yerlik Uyghurlar“Bu adem héchbir yamanliq qilmighan” dep pikir qilghan. Kommunist kadirlar buningdin térikip xelqni uning jinayetlirini pash qilishqa buyrughan. Aridin birnechche kün ötkende yéshi 90 din ashqan bu moysipit wapat bolghan. Yüsüp bayning nahayiti dana we parasetlik“Poméshchik” ikenlikini bayan qilghan ibrahim muti'i eyni waqitta pütkül mehellining toplinip yüsüp bayning jinaza namizigha qatnashqanliqini, yüsüp bayning“Poméshchik” dégen siyasiy qalpiqining melum bolushigha qarimay yerlik Uyghurlarning méyitni depne qilishqa toluq qatnashqanliqini we shu arqiliq özlirining merhumgha bolghan hörmitini ipade qilghanliqini bayan qilidu.

Maqalide éytilishiche, ibrahim muti'i shexsen yüsüp bayning neqeder xelqperwer, merd we köyümchan bir insan ikenlikini, herqachan yurttiki namratlargha qolidin kélishiche iqtisadiy yardem béridighanliqini éytidu, shundaqla özi yash waqtida körgen Uyghur poméshchiklarning mutleq köp qismining yüsüp baygha oxshash kishiler ikenlikini eskertidu. Uning qarishiche, xitaydiki poméshchiklar xelqning qénini shorighan bolsa, Uyghurlarning bay poméshchikliri herqachan xelqperwer kishilerdin bolghan hemde bu jehette xitay poméshchiklardin zor derijide perq qilghan. Eyni waqittiki Uyghur baylirining néme üchün xelqning heqqini yégüchi zalimlardin bolmasliqidiki seweblerni ghulam yaghma ependi ularning diniy eqidisige baghlap chüshendürüshke bolidighanliqini éytidu.

Ibrahim muti'igha oxshash eyni zamandiki weqelerni bashtin kechürgen ghulamidin paxta aka hazir 85 yashqa kirgen bolup, amérikidiki hörmetlik jama'et erbabliridin biri. Shundaqla özining shexsen bayanigha asaslan'ghanda uning dadisimu eyni waqitta qeshqerde közge körün'gen chong“Poméshchik”lardin bolghan iken. Biz eyni waqittiki Uyghur baylirining we xitaylar“Poméshchik”dep teripligen kishilerning zadi qandaq xaraktérdiki kishilerdin bolghanliqini sorighinimizda uning bayan qilghanliri asasiy jehettin ibrahim muti'ining willyam klarkqa éytqanliri bilen oxshash chiqti. Ghulamidin paxta ependining eslimilirige asaslan'ghanda shu dewrdiki Uyghur bayliri yalghuz xelqning iqtisadiy jehettiki qiyinchiliqigha yardem bergüchi kishilerdin bolup qalmay, yene jem'iyetning eng chong, shundaqla eng muhim éhtiyajliridin biri bolghan medeniyet we ma'arip sahesiningmu aktip qollighuchiliridin bolghan iken.