Proféssor miyata: “Islam - xitayning tirkishish mentiqisi”

Proféssor miyata osamu kitabida Uyghurlarning tarixta nurghunlighan musteqilliq küreshlerni élip barghan bolsimu, xelq'ara weziyettin ustiliq bilen paydilan'ghan xitay kompartiyesining mustemlikisige aylinip qalghanliqini bayan qilidu.

Proféssor miyata osamu 8 bab, 243 bettin terkib tapqan “Islam - xitayning tirkishish mentiqisi” namliq kitabining bash qismida ching sulalisi dewridin bashlap ishghaliyetke uchrighan Uyghur élidiki Uyghurlarning öz musteqilliqini qolgha keltürüsh üchün tarixta nurghunlighan küreshlerni élip barghanliqini, lékin aqiwette Uyghurlarning yenila xelq'ara weziyettin ustiliq bilen paydilan'ghan xitay kompartiyesining mustemlikisige aylinip qalghanliqini bayan qilidu.

Aptor kitabida atizm terbiyesini asas qilghan xitay kompartiyisining oxshimighan dewrlerde Uyghurlarning diniy étiqadini basturush üchün türlük siyasiy belgilimiler tüzüp islam dinigha qarshi turup kelgenlikini otturigha qoyidu.

Xitayning qoshnisi bolghan afghanistandiki talibanlar herikitidin izchil endishe qilip kéliwatqan béyjing merkizi hökümiti üstide toxtalghan aptor:“Xitay afghanistandiki talibanlarning herikitige inchikilik bilen diqqet qilip kéliwatidu. Sewebi küchlük islam diniy étiqadini özige mujessemligen bu islamiy guruhning küchi zoriyip heriket da'irisi kéngeyse, elwette özidin bölünüp chiqip musteqil dölet qurushqa tirishiwatqan Uyghur musteqilchilirige yardimi tégip qilishidin ensirewatidu. Xitay shundaqla Uyghurlardinla emes, belki özidiki tungganlarghimu talibanlar herikitining melum derijide tesiri yétip, ulardimu xitaydin ayrilip chiqip islamiy dölet qurush idiyesining shekillinishidin qorquwatidu. Béyjing xitaydiki islami küchlerning xitay kompartiyesining parchilinishigha sewebchi bolup qilishidin endishe qiliwatidu” deydu.

Kitabta aptor xitay kompartiyesi Uyghur élini bésiwalghandin buyan medeniyet, din, til we bashqa jehetlerde xitaydin köp perqliq bolghan Uyghurlarning tarixta qurulghan ikki jumhuriyitini yene qaytidin eslige keltürüsh üchün hazirghiche qan we jan bilen bedel tölep kéliwatqanliqini misal qilip, Uyghur élida yüz bergen barin weqesige oxshash bir qanche qanliq weqelerni tilgha élip ötidu.

Uyghur élidiki bayliqlarni talan - taranch qilip özlirini basturup kéliwatqan béyjing merkizi hökümitige qarshi ürümchidiki aliy mektepler oqughuchilirining 80 - yillardin kéyin élip barghan bir qanche qétimliq namayishlirini aptor kitabida qisqiche eslep ötidu.

Yaqup beg toghrisida toxtalghan aptor: “1868 - Yili yaqup beg ching sulalisige qarshi jeng élan qilip qeshqerde musteqil qeshqeriye dölitini qurdi. Biraq,ching sulalisi armiyesi yene qaytidin chet'el küchlirining iqtisadi yardimi bilen Uyghurlarning qeshqeriye dölitini weyran qildi” deydu.

Aptor xitaylar bilen Uyghurlar arisidiki munasiwet toghrisida toxtilip:“Bu ikki millet otturisidiki majira tarixiy majira bolup, bu ikki milletning dostlishishi esla mumkin emes. Bu mesile peqetla Uyghurlar musteqilliqqa érishkende axirlishishi mumkin” deydu

Uyghurlarning étiqadi heqqide toxtalghan aptor: “Küchlük islam pelsepiwiy idiyisige ige bolghan Uyghurlarni kungziche ang bilen ish köridighan xitaylarning assimilyatsiye qilishi unche asan'gha chüshmeydu. Chünki islam zulumgha qarshi turushni terghib qilidu. Islami edep - exlaqqa ige bolghan Uyghurlarni haraq ichish, qimar oynash, eyshi - ishret qilishni özige medeniyet qilghan xitaylar, Uyghurlarni waqtinche mustemlike qilsimu, biraq, uzun'gha sozulghan bu ikki millet arisidiki élishishta belkim xitaylar yéqin kelgüside meghlubiyetke uchrishishi mumkin” deydu.

1911 - Yilidin 1949 - yilighiche höküm sürgen jungxu'a minggo hakimiyiti heqqide toxtalghan aptor Uyghurlar, tibetler, mongghularning shu waqitning özidimu yenila musteqil dölet qurush ghayisidin yanmay izchil halda jungxu'a minggo hakimiyitige bash aghriqi tirip bergenlikini bildürüp:“Shingxey inqilabi arqiliq dölet qurup démokratiye we erkinlikni terghib qilghan bu hakimiyetmu yenila eyni waqitta Uyghur, mongghul, tibetlerning musteqil dölet qurushigha qarshi turup kelgen idi” deydu.

Gomindang hökümiti toghrisida toxtalghan aptor “Jyang jéshi hökümitimu ‛azsanliq milletler öz teghdirini özi belgilesh kérek‚ dégen xelq'ara qanun nizamigha qarshi turup kelgenliktin Uyghur, tibet, mongghullarning musteqil dölet qurushini peqetla xalimighan idi” deydu.

Uyghurlarning yéqinqi zaman tarixida qurghan ikki jumhuriyiti heqqide toxtalghan aptor “1933 - Yili qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti bilen 1944 - yili ilide qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti qisqa waqit ichide aghdurulghan bolsimu, biraq bu ikki jumhuriyetning séymasini herqandaq bir küch Uyghurlar qelbidin hazirghiche öchürelmidi” deydu.

Proféssor miyata kitabida: “Xitay kompartiyesi Uyghur, tibet rayonlirini herbiy küch bilen bashqurup kelgen bolsimu, biraq bu ikki rayondiki musteqilliq heriketliri téxiche bésiqqini yoq. Xitay ‛milletler öz teghdirini özi belgilesh‚ dégen xelq'ara nizamnamidin xewerdar bolsimu, emma özini bir chong a'ilige oxshitip pütkül milletlerni tenglik we barawerlik ichide yashawatidu dégen sho'ari bilen xelq'ara jem'iyetni aldap kéliwatidu” deydu.

Xitay xelq jumhuriyiti qurulghanda tunji nöwetlik xelq qurultiyida kompartiyening özidiki Uyghur, tibet, mongghullarning musteqilliqighe qet'iy yol qoymaydighanliqini qarar qilghanliqini aptor kitabida alahide eskertip ötidu.

Aptor kitabning “Xitayning Uyghur musulmanlirini assimilyatsiye qilish siyasiti” dégen qismida Uyghur aptonom rayoni bilen ningsha xuyzu aptonom rayonini sélishturup, özige til we medeniyet jehettin yéqin bolghan tungganlar bilen Uyghurlargha tutuwatqan diniy siyasitining perqliq boluwatqanliqini tilgha élip, Uyghur musulmanlirining diniy étiqadining depsende qiliniwatqanliqini, eksiche bolsa tungganlargha erkin diniy pa'aliyet qilish siyasitining yolgha qoyuluwatqanliqini éytidu.

Xitayning asasiy qanuni heqqide toxtalghan aptor: “1954 - Yili tüzülgen asasiy qanunda ‛puqralarning erkin sözlesh, neshr qilish, yighilish erkinliki bar‚ dep békitilgen bolsimu, biraq kompartiye puqralarni aldap 1958 - yili ‛barche güller poreklep échilip, barche xelq bes - beste sayrisun‚ dégen sho'arni yolgha qoyup xelqni sözlitip erkinlikke intilgen, démokratiyini terghib qilghan kishilerni közdin yoq qildi. 1958 - Yili xitayda islam diniy jem'iyetliri yoq qilinip islami qa'ide - yosunlarni cheklidi. Uyghurlarning ereb élipbesi asasidiki Uyghur kona yéziqini yoq qildi” deydu.

Kitabta yene xitayda 1963 - yili hej qilish cheklinip xitaydiki Uyghur musulmanlirining islam dunyasi bilen bolghan alaqisining üzülgenlikini körsetken.

Xitaydiki islam dinining ghayet zor basturushqa uchrighanliqini bayan qilghan yaponiyediki musteqil Uyghur islam tarixiy tetqiqatchisi nishi yurika bu heqte toxtilip: “1926 - Yilidin 1934 - yilighiche misirdiki ezher uniwérsitétida ilim tehsil qilghan we qahire uniwérsitétida ustaz bolghan Uyghur ölimaliridin abdul'eziz chénggizxan damolla ürümchide ölümge höküm qilindi. Ezherde oqughan we ereb tildin xitay tiligha qur'an kerimini terjime qilghan tunggan ölimalardin ma jyen medeniyet zor inqilabida türmige tashlandi. Uyghur élida qur'an we hedisler köydürülgen idi” dédi.

Proféssor miyata kitabida shundaqla Uyghur élidiki Uyghurlarning yéqindin buyanqi siyasiy weziyiti heqqide toxtilip “Meschitlerge ésilghan türlük siyasiy wiwiskilardiki cheklime we belgilimilerdin Uyghurlarning izchil halda yenila xitayning türlük diniy bésimlirigha uchrawatqanliqini bildüridu” dédi.

Musteqil tetqiqatchi nishi yurika bu heqte pikir bayan qilip: “Uyghur xanim - qizlirining yaghliq we hijabliri cheklimige uchrighanliqtin, yéqindin buyan kucharda bir qisim hijablan'ghan xanim - qizlar yerlik da'iriler teripidin qolgha élin'ghan. Shundaqla uniwérsitétlarda qizlarning yaghliq artishi cheklen'gen” dédi.

Tetqiqatchi nishi yurika sözide yene, xitaydiki medeniyet zor inqilabida yalghuz islam dinila cheklinip, islam medeniyiti buzghunchiliqqa uchrapla qalmastin, belki bashqa din we medeniyetlerningmu weyran qilin'ghanliqi eskertti.

Proféssor miyata osamu yaponiye shizuka kénrétsi uniwérsitéti islam tetqiqat merkizining mes'uli bolup, uning “Hazirqi zaman we islam”, “Ottura sherqtiki 25 döletni yaponlar choqum bilishi kérek”, “Musulmanlar néme üchün yaponiyeni hörmetleydu”, “Radikal islam guruppiliri we dunya” qatarliq kitabliri neshr qilin'ghan. Shundaqla u, yéqindin buyan Uyghurlar heqqide köpligen maqalilerni élan qilghan bolup, mezkur kitab uning Uyghurlar heqqide qelem tewretken tunji kitabi hésablinidu.