Zulmetke mesh'el bolghan Uyghurlar

Ular ölmidi, belki zulmetke mesh'el boldi!

24-Noyabir Uyghur élining merkizi ürümchining tengritagh rayonigha jaylashqan bir olturaq binagha ot kétip, birmunche Uyghurning köyüp ölishidek éghir paji'e kélip chiqti. Gerche xitay hökümiti otta köyüp ölgenlerning sanini aran 10 dep élan qilghan bolsimu, emma erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining ürümchidiki saqchi orunliridin delillishiche, ot apitide köyüp yaki is-tütektin zeherlinip ölgenlerning sanining 40 tin artuq ikenliki melum bolmaqta. Diqqet qozghaydighan bir nuqta shuki, mezkur weqe xitay xelqining pütkül xitay ichi we sirtida omumyüzlük qozghilip, kochilargha tökülüp, hökümetke bolghan naraziliqini ipadileshke, hetta xitay kompartiyesi, shundaqla shi jinpingning texttin chüshishini ashkara telep qilishigha seweb boldi.

Bizge melum bolghinidek, bu qétimliq paji'e Uyghurlarning béshigha kelgen birdinbir paji'e emes, elwette. Uyghurlar irqiy qirghinchiliqigha uchrighandimu, jaza lagérlirigha qamalghandimu, “Térorchi” we “Bölgünchi” atilip jem'iyetning asasiy éqimidin siqip chiqirilghandimu, “Oghri-yanchuqchi” atilip, chetke qéqilghandimu, xitay xelqi bügünkidek Uyghurlar üchün kochilargha tökülüp baqmighan, Uyghurlar üchün yash töküp, awaz chiqarmighan, hökümetke qarshi bügünkidek heriketke ötüp baqmighanidi. Hetta 1989-yilidiki ‛tyen'enmén oqughuchilar herikiti‚dimu shunche köp xitay oqughuchilirining xitay hökümiti teripidin dehshetlik qirghin qilinishimu xitay xelqining bügünkidek kochilargha chiqishigha seweb bolalmighanidi. Undaqta, bügün ularni kochilargha élip chiqqan küch zadi néme? bu ot apiti néme üchün pütkül xitayni lerzige salalidi, qandaq qilip xitay kommunist hakimiyitini tewretküdek bir naraziliq herikitige pilte bolalidi?

Ot apitining sewebi we millet halqighan namayish

24-Noyabir yüz bergen ot apitidin kéyin, nöwette ashkarilan'ghan neq meydan sin körünüshliri, süretler we awazliq uchurlargha qarighanda, bu weqe xitay hökümitining “Yuqumni nölge chüshürüsh” tedbirliri seweblik yüz bergenliki éniq idi. Chünki bu weqe del xitay hökümiti Uyghur élida yüz kündin buyan “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasitini dawam qiliwatqanda yüz berdi.

Ashkarilan'ghan neq meydan uchurliri we ürümchidiki kishilerning guwahliq sinliridin qarighanda, ot ketken binadiki ishklerning qulupliri sim bilen pichetliwétilgen, chiqish ishiki tömür rishatkilar bilen payatlan'ghan. Hetta binadiki jiddiy chiqish éghizimu pütünley pichetlinip, tasaddipiy hadisiler körülgende qéchish imkanimu üzüp tashlan'ghan. Ot ketken waqitta bina ichige orunlashturulghan ot öchürüsh buyumlirimu ishlitish waqti ötüp ketkenliki seweblik ishqa yarimighan. Téximu muhimi, ot öchürüsh tarmiqi bilen ot ketken binaning ariliqi bir kilométirghimu barmaydighan halette yéqin bolsimu, lékin ot üch sa'ettin kéyin aran öchürülgen. Chünki ot öchürüsh mashiniliri ot ketken mehellige kirishte, “Yuqumni nölge chüshürüsh” üchün qopurulghan tömür tosaqlargha duch kelgen. Binadiki kishiler hayatini qutquzush üchün ot ichide qattiq nale-peryad qiliwatqanda, ot öchürgüchiler nechche sa'et waqtini ene shu tosaqlarni bir birlep qomurush bilen meshghul bolghan. Tömür tosaqlardin sirt, bina etrapida igiliri nechche aydin buyan öyige qamilip, heydeksiz qalghan mashinilarnimu yötkesh zörüriyiti tughulghan. Neq meydandin tarqalghan bir sinda, ot öchürüsh mashinisining ot ketken binagha su pürkewatqanliqi, emma suning ot köyüwatqan da'irige yétip baralmaywatqanliqidek bir körünüshni körgili bolidu. Halbuki, ot öchürüsh mashinisining ashu tosaqlar we heydeksiz turghan mashinilar seweblik neq meydan'gha yéqinlishalmighanliqini, otni waqtida öchürelmeslikining sewebi dep qaralmaqta.

Xitay hökümitining mezkur ot apiti heqqide bergen bayanatida, ot apitide 10 adem ölüp, 9 adem yarilan'ghanliqi, weqening binaning 15-qewitidiki bir öyning tok menbesidin chataq chiqishi seweblik yüz bergenliki, ot öchürgüchilerning üch sa'ettin kéyin andin otni öchürgenliki tilgha élin'ghan. Uningdin bashqa, weqede qaza qilghanlar we yarilan'ghanlar asasen ot apitidin chiqqan is-tütektin zeherlen'genliki, ot apiti yüz bergen binanining töwen yuqum rayonigha tewe bolup, ahalilerning öyliridin qéchip chiqish yaki ottin mudapiyelinish shara'iti toluq bolup, özini qutuldurush imkani tamamen barliqi, emma ölgüchilerning binadin qéchip chiqmay yaki ottin mudapiyelinish bilimliri kemchil bolushi sewebidin qazagha uchrighanliqi bayan qilin'ghan. Derweqe, xitay hökümiti apetning mes'uliyitidin qéchip, mezkur ot apitining “Yuqumni nölge chüshürüsh” tedbirliri bilen alaqisi yoqliqini, otta köyüp ölgenlerning ‛özining tedbirsizliki‚ seweblik hadisige uchrighanliqini bu sözler arqiliq aqlimaqchi bolghan.

Yerlik da'irilerning weqe heqqidiki bu xil bayanatidin ürümchi sheher ahaliliri qattiq narazi bolghan. Buning bilen teng ot apitining hökümetning yuqum qamili seweblik kélip chiqqanliqigha da'ir türlük ispatlar xitayning alaqe uchur wastilirini bir élip, hökümetning yalghanchiliqi ashkarilan'ghan. Démek, weqe yüz bergen bina xitay bayanatida éytilghandek qamal tedbiri yénik bolghan ‛töwen yuqum rayoni‚da bolmastin, belki ‛xeterlik yuqum rayoni‚gha jaylashqan. Bu sewebtin mezkur binaning hetta bixeter chiqish éghizimu, tasaddipiy hadislerni nezerdin saqit qilip, pütünley pichetlen'gen. Kishiler üchün ot apitidin özini qutuldurushta onnechche qewetlik binadin töwen'ge sekrimektin bashqa héchqandaq imkaniyet qaldurulmighan.

Polattek pakitlar aldida da'irilerning qiliwatqan xupsenliki kishilerning qattiq nepritige duch kelgen. Bu ghezebning türtkiside 25-noyabir xitay tarixida ezeldin körülüp baqmighan, xitay xelqining Uyghurlargha bolghan millet halqighan hésdashliqi, ölüp ketken Uyghurlargha ortaq ige chiqish dolquni yuqiri chekke kötürülüp, kishiler top-top bolup kochilargha tökülüp keng kölemlik namayish bashlan'ghan. Bu Uyghur élidila emes, belki pütkül xitay miqyasida tunji qétim körülgen millet halqighan chong qarshiliq herikiti hésablinidu. Namayish millet, din, étiqad ayrimastin tigh uchini xitay kommunist hakimiyitige qaritip, téz sür'ette pütkül Uyghur éligha kéngeygen. Hökümet da'iriliri weqening chongiyip kétishidin endishe qildimu qandaq, 26-noyabir küni yene bayanat bérip, Uyghur élidiki yuqumning aldini élish siyasitining ‛ghelibilik tamamlan'ghan‚liqini, qamal tedbirilirining bir-birlep bikar qilinidighanliqini jakarlighan. Emma bu bayanat ürümchidiki xelqning namayishta qolgha keltürgen netijisige aylinip, pütün xitay ölkiliride keng kölemlik namayish dolqunining kötürülüshige yol achqan. Démek, Uyghurlar hayati bilen yorutqan erkinlik mesh'ili, xitay qurghan ghayet zor mustebitlik zenjirini köydürüshke bashlighan.

Namayishning kéngiyishi

Uyghur élidiki millet halqighan qarshiliq namayishining tesiride xitay ölkiliridiki xelqler peqet uchur alaqe wastiliridila naraziliqini bildürüshtin, kochilargha chiqip, öz meydanini jakarlashqa yüzlen'gen. Gerche atalmish yuqumning aldini élish bahanisidiki qamal bashlan'ghan üch yildin buyan, mezkur qamal siyasiti nurghun bigunah kishilerning ölüshi, acharchiliq, yoqsizliq, namratliq qatarliq türlük paji'eler we bir qisim sheherlerde kolléktip qarshiliq heriketlirini meydan'gha chiqarghan bolsimu, emma bu weqelerning héchbiri bügünki ot apitide qaza qilghan Uyghurlardek kishilerni hökümetke qarshi zor küch bolup shekillinishige seweb bolalmighanidi. Emma ürümchidiki Uyghurlarning ölümi xitay tarixida ezeldin yüz bérip baqmighan ghayet zor qarshiliq herikitini meydan'gha élip chiqti. 26-Iyun xitayning herqaysi chong-kichik sheherliride ölüp ketken Uyghurlargha teziye bildürüsh pa'aliyetliri élip bérilishqa bashlidi. Xitayning eng chong ilim yurtliridin biri bolghan chingxu'a uniwérsitétida bir xitay qizi aq qeghezni kötürüp, ürümchidiki ot apitige bolghan hésdashliqi we hökümetke bolghan naraziliqini bildürüp, ‛aq qeghez herikiti‚ge yol achti. Arqidinla pütkül chingxu'a uniwérsitétidiki oqughuchilar qollirigha aq qeghez élip hökümetke bolghan naraziliqi we ürümchidiki ot apitide ölgen Uyghurlargha bolghan teziyesini bildürüshke bashlidi. Shundaq qilip xitayda 51 din artuq mekteplerde ürümchidiki ot apitide qaza qilghan Uyghurlargha teziye bildürüsh we hökümetke naraziliq bildürüsh namayishi birla waqitta otturigha chiqti. Ishlar buning bilen bésiqqini yoq, elwette. Shangxey shehiridiki “Ürümchi kochisi” dep nam bérilgen bir kochida shangxeylikler Uyghurlarni qollap we xitay hökümitige qarshiliqini bildürüp, chong tiptiki namayish élip barghan. Bu namayishi tézla zoriyip, xitayning wuxen, nenjing qatarliq nurghun sheherlirige kéngeygen. Chong-kichik, qéri-yash hemmeylen kochilargha tökülüp, kocha-kochilardiki yuqum siyasiti namida qurulghan tömür tosaqlarni qomurup tashlashlar, hetta hökümet xadimliri, saqchilar bilen toqunushlar yüz bérishke bashlighan. 40 Nechche Uyghurning hayati bilen yéqilghan otning bu qeder zoriyip, pütün xitayni yorutushini héchkim xiyalighimu keltürmigenidi. Emma bezide ishlar mana mushundaq tasaddipiyliqlar ichide tuyuqsiz yüz bérip, kishiler oylimighan netijilerni barliqqa keltüridu. Bügün 28-noyabir bolup qalghan bolsimu, xitay ölkiliridiki bu ghezeb-nepret bésilghini, ürümchidin tutashqan bu otlar téxi öchkini yoq! emma ishlarning zadi qandaq netije bilen axirlishishigha hazirche bir nerse démek tes.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.