Mustemlikichilik we Uyghurlarning tupraqqa baghlan'ghan qara qismetliri

Uyghur tilida “Tupraq” kelimesi “Topa, qebre” dégen menilerni bildürüshtin bashqa yene köchme menide kelgende “Zémin, yer, yurt we weten” qatarliq menilernimu bildüridu. Shundaq dep éytishqa boliduki, “Tupraq” sözi Uyghur xelqining maddiy turmushining herqaysiy qatlamlirida chongqur eks étipla qalmastin, belki yene ularning eqide we diniy étiqadlirini öz ichige alghan chongqur rohiy qatlamlirighiche singip ketken. Uyghurlar türkiy milletler ichide eng burun térim medeniyitige köchken millet bolush süpiti bilen, miladiyedin ilgiriki dewrlerdila merkiziy asiya bostanliqlirida, bolupmu tarim oymanliqida bostanliq medeniyiti yaritip, insaniyet medeniyet tarixida nurghun ixtiralarni yaratqan.

Uyghur ejdadliri térim igiliki bilen shughullinish jeryanida ularda tedrijiy halda tupraqni muqeddes bilish we uni beriketning simwoli dep qarash chüshenchiliri shekillen'gen. Tupraqni ulughlash eqidisi emeliyette ularning térim we hoyla aram hayati bilen zich munasiwetlik. Uyghurlarning tupraqqa baghlan'ghan türlük étiqad-ishenchliri we perhizliri Uyghur xelq folklorining bir qismi bolghan maqal-temsil, naxsha-qoshaq, riwayet-chöchek, örp-adet we udumlardimu öz ipadisini tapqan. Mesilen, Uyghurlar arisida tupraqning muqeddeslikini “Yéri yoqning jéni yoq”, “Kindik qénim tökülgen yurt”, “Ana yurtung aman bolsa, renggi royung saman bolmas” dégendek maqal-temsiller bilen ipadileydighan adetler mewjut.

Uyghur xelqi uzun tarixiy jeryanlarda nurghun qétim düshmen küchlerning hujumigha uchrashtek qismetlerge duch kelgen bolsimu, lékin öz ana yurti we wetinini qoghdash yolida toxtimay küresh qilip kelgen. Shu sewebtinmu yéqinqi zaman tarixidin buyan xitay mustemlikichiliri Uyghurlarning öz tupraqlirigha bolghan igidarchiliq hoquqi, heqdarliq tuyghusi we tupraq bilen bolghan maddiy we meniwi baghlirini üzüp tashlashqa urunup keldi. Bügünki künde xitay da'iriliri Uyghur xelqining ewladmu-ewlad yashap we yashnitip kelgen tupraqlirini tartiwélishtin bashqa yene, ularning melum jehettin tupraqqa baghlinish we béqinishtek turmush usulini pütünley weyran qilip, ularni pütünley xitaylashturush üchün küch serp qilmaqta. Xelq'araliq qanun nuqtisidin bérilgen tebirlerdimu zémin, bayliq we igidarchiliq hoquqining ichki baghlinishi tekitlen'gen. Shunga xitay hakimiyetlirining sherqiy türkistan tupraqlirini igiliwélishi, yalghuz térritoriye yaki bayliq mesilisila emes, eyni waqitta yene shu zéminning igiliri bolghan Uyghurlarning ijtima'iy, medeniyet we meniwi menpe'etlirining depsende qilinishidek qilmishlarghimu chétilidu.

Xitay hakimiyetlirining Uyghurlar wetinige qaratqan zémin tajawuzchiliqi we tupraqqa baghlan'ghan mehrum qaldurush siyasetliri heqqidiki mezmunlar bizning chongqur tetqiq qilishimizgha erziydighan téma bolsimu, emma bu yerde töwendiki birqanche gewdilik nuqtilar heqqide toxtilip ötimiz:

Sherqiy türkistan tupraqliri manju-xitay mustemlikichiliri teripidin ishghal qilin'ghandin kéyin, ching sulalisi impératorliri teripidin “Yéngi zémin” yaki “Yéngi chégra” dégen menilirini bildüridighan “Shinjang” dégen nam bérilgen. 1940-Yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilab rehberliridin exmetjan qasimi, “Shinjang” dégen xitayche namning özila bu zéminning xitaylar teripidin istila qilinip bésiwélin'ghan zémin ikenlikini körsitidighan bir delil-ispattur, dep tekitligen idi. Derweqe, 1760-1759-yilliri sherqiy türkistan tupraqliri menching impératorluqining ilkige ötkendin kéyin, ular ishni awwal chöl-jezirelerde boz yer échish we déhqanchiliq yer kölimini kéngeytishtin bashlighan. Xitay tarixchisi xu'a li yazghan “Ching sulalisining shinjangda déhqanchiliqni tereqqiy qildurush tarixi” namliq kitab we tarixchi jéymis milwardning Uyghur rayoni tarixigha da'ir tetqiqatida qeyt qilinishiche, sherqiy türkistanning stila qilinishidin bashlap taki ching sulalisining axirqi dewrigiche bolghan ariliqta, sherqiy türkistandiki térilghu yer kölimi ilgirikidin on hesse ashqan. Tarixchilar yene bu dewrde menching sulalisining xitayning ichki ölkiliridin emgek küchi qatarida köp sandiki xitay jinayetchiler, eskerler we yersiz xitay déhqanlirini sherqiy türkistan'gha yötkigenlikining tunji qedimini alghanliqini ilgiri sürgen. Xitay tetqiqatchiliridin fang yingkey yazghan “Shinjangning boz yer özleshtürüsh tarixi” namliq kitabta ashkarilinishiche, 1850-yilliri, sherqiy türkistanning nopusi eslidiki 300 mingdin alte hesse qatlinip, ikki milyon'gha yetken iken. Halbuki, oxshash mezgilde pütkül xitayning omumiy nopus köpiyish nisbiti aran töt yérim hesse artqan. Shunisi éniqki, ching sulalisining zor kölemlik boz yer özleshtürüsh siyasitining bir qismi bolghan sughurush qanallirini berpa qilish pilani orman we yaylaq kölimining zor derijide tariyip bérishini keltürüp chiqarghan. Bularning ichide eng éghir aqiwet keltürgini xitay köchmenlirining éhtiyajini qamdash üchün tarim deryasining yuqiri we ottura éqinlirida berpa qilin'ghan sün'iy östengler tarim deryasi töwen éqimidiki suning qurup kétishini keltürüp chiqarghan. Esirler boyi tarim wadisida yashap kelgen xelqning hayatliq menbesi bolghan ezim deryaning qurup kétishi we éqim özgertishi qatarliq amillar lopnur köli, tétéma köli qatarliq su menbesi mol bolghan köllerning qurup kétishige sewebchi bolghan. Yene bir jehettin, xitay hökümitining yerlik tebi'iy bayliq we ösümlüklerni bulang-talang qilish qilmishi tarim wadisidiki ékologiyelik tengpungluqning buzulushini téximu éghirlashturghan. Xitay kommunist hökümitining 1964-yildin 1996-yilghiche bolghan ariliqta lopnur rayonida élip barghan atom sinaqliri tupraq süpitining éghir buzulushi bilen birge yerlik xelqning salametlikige éghir ziyanlarni élip kelgen.

20-Esirning 50-yillirigha barghanda, ehwal téximu éghirlashqan. 1954-Yili xitay hökümiti sherqiy türkistanda “Ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ni qurghandin kéyin, yene bir qétim sherqiy türkistan'gha keng kölemde xitay köchmenlirini yötkesh zor dolquni qozghighan. 1950-Yillarning bashlirida xitay hökümiti “Yer islahati” élip bérip, aldi bilen Uyghur bayliri we zor sandiki Uyghur déhqanlirining térilghu yerlirini tartiwalghan. Andin kopiratsiyeleshtürüsh we kommunalashturush qatarliq kolléktip igilik berpa qilish herikiti qozghap, Uyghur diyaridiki yerlik xelqlerning özlirige tewe yer-zéminliri, mal-mülükliri we charwilirini hökümet igidarchiliqigha ötküzüwalghan. Shuningdin buyan taki bügünki kün'giche xitay hökümiti bu zémin'gha xitay puqralirini köchürüshte qollan'ghan eng ünümlük tedbirlerning biri, xitay köchmenlirige “Yer tartuqlap bérish” bolup kelmekte. Yéqinqi ehwallarni élip éytidighan bolsaq, xitayning “Sina tori” qatarliq tor betliridiki xewerlerge qarighanda, 2017-yili we 2018-yillirida xitay hökümiti gensu, xénen, ningshiya qatarliq ölkiliridin “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ge emgek küchi qobul qilish nami bilen köchmen bolup kelgüchilerge 25 modin 30 moghiche térilghu yer bérilidighanliqi, heqsiz qoru-jay bilen teminlinidighanliqi we nopusqa élinidighanliqi, perzentlirining 15 yilghiche dölet teripidin heqsiz oqutulidighanliqi, jümlidin xitay köchmenlirining hayati ömürlük kapaletke ige qilinidighanliqi heqqide ochuq-ashkara élan chiqarghan.

Uyghurlarning tupraqqa baghlan'ghan qara qismetlirining yene bir qétimliq dolquni 2000-yillarning béshida bashlan'ghan bolup, xitay hökümiti “Asasiy eslihe qurulushi” namida Uyghur rayonigha xitay ölkilirige tutashturulghan tashyol we tömür yollarning berpa qilinishi bilen teng, Uyghur rayonining néfit we tebi'iy gaz qatarliq bayliqlirini shiddet bilen xitay ölkilirige toshushni tézleshtürgen. Buning bilen birlikte ghayet zor türkümdiki xitay köchmenlirining paxta térish qatarliq bahaniler bilen Uyghur rayonigha kélip yerlishishige shara'it yaritip bérilgen. Bu siyaset xitay ölkilirige misli körülmigen tereqqiyat we iqtisadiy menpe'et yaritip bergen bolsimu, lékin yerlik Uyghur déhqanlirining weziyitini qiyinlashturup, iqtisadiy ehwalining nacharlishishini keltürüp chiqarghan. Uyghur déhqanlirining térilghu yerliri hökümet tereptin tartiwélinishi, Uyghur déhqanlirini namratliq we béqindiliq halitige duchar qilghan. Undin bashqa mejburiy emgek, hashar we hökümetke tapshurulidighan séliqlarning éship kétishi qatarliq amillarmu Uyghur déhqanlirining tartiwatqan zulumini téximu ashurghan. Yerliri tartiwélin'ghan déhqanlar munasiwetlik tarmaqlargha erz qilghinida ular qattiq basturushlargha duch kelgen. Merhum sen'etkar küresh küsen ependining 1994-yili xitay hökümitining mezkur siyasitige naraziliq bildürüp ijat qilghan “Yerni satmanglar” namliq naxshisi, öz dewride Uyghur xelqige yerdin ayrilmasliq we tupraq bilen bolghan baghni qet'iy saqlash toghriliq agahlandurush bergen.

Xitay hökümitining Uyghurlarning yerlirini tartiwélishi yalghuz yézilarda ijra qilinipla qalmay, yene sheherlerdimu ularning turalghu öylirini chéqiwétish, weyran qilish qatarliq qilmishlardimu ipadilinip kelgen. Xitay hökümiti 2009-yilidin bashlap, qeshqer, ürümchi, aqsu, turpan we ghulja qatarliq sheherlerde “Parawanliq qurulushi” élip bérish namida Uyghurlarni yurt-makanliridin köchüshke mejburlighan. Yene bu qurulush bahanisi bilen xitay hökümiti nurghunlighan meschit we mazarliqlarnimu chéqip közdin yoqatqan. Tetqiqatchi rayn sam (Rian Thum) mazarliqlarning chéqilishi mesilisi üstide tehlil yürgüzüp, xitay hökümitining herqaysi tarixiy dewrlerde “Mazar seylisi” yaki “Ordam pasha ziyariti” ge oxshash Uyghurlar topliship ötküzidighan tawap pa'aliyetlirini özi üchün körünmes tehdit dep qarighanliqini bayan qilghan. Biz buningdin shi jinping dewride Uyghurlargha qarita yürgüzülüwatqan siyasetlerning emeliyette 1930-yillardiki militarist shéng shisey qatarliq xitay mustebitliri toluq ijra qilip bolalmighan siyasetlerning dawami ikenlikini körüwalalaymiz.

Tetqiqatchi rayén samning yene ashkarilishiche, xitay da'iriliri teripidin ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghan folklor tetqiqatchisi rahile dawut 2013-yilidiki bir ziyaret xatiriside Uyghur mazarlirining muhimliqi heqqide mundaq dégenlikini qeyt qilghan: “Eger mazarlar yoqitilghinida, Uyghur xelqi özlirining tupraq bilen bolghan alaqisinimu yoqitidu. U chaghda hem shexslerning eslimiliridin yaki milletning medeniyet tarixidin söz échish esla mumkin bolmaydu. Kéyinki waqitlargha barghanda, héchkim Uyghurlarning bu yerde yashap ötkenliki yaki ularning kimlikini xatiriliyelmeydu.”

Uyghurlar térilghu yerliridin we yurt-makanliridin ayriwétilmekte, hetta ularning tupraqni quchaqlighan qebriliri we mazarlirimu chéqiwétilmekte, derweqe, Uyghurlar bara-bara özlirining at-bowiliri yashap kelgen muqeddes tupraqliri bilen baghlan'ghan ebediylik munasiwitini yoqatmaqta. Shek-shübhisizki, bu xil yoqitish xitayning mejbur qilish siyasitining mehsuli, elwette. Uning keynige elwette xitay hökümitining iqtisadiy we siyasiy gherezliri yoshurun'ghan. Xitay hökümitining türlük usullarni qollinip, Uyghurlarni ana tupraqliri bilen bolghan munasiwitidin üzüwétishi, mahiyet jehettin alghanda, Uyghurlarni tarixiy yiltizidin we köklep chiqqan menbesidin üzüwétishtur.

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.