Qazaqistanliq mutexessisler ottura asiyaning bügünki weziyiti heqqide pikir bayan qildi

Melumatlargha qarighanda, ötken yilning axirlirida qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, türkmenistan we tajikistandin terkib tapqan ottura asiya jumhuriyetliride bir qatar siyasiy, iqtisadiy we ijtima'iy özgirishler yüz berdi. Ammiwiy axbarat wasitiliri  özbékistan prézidénti islam kerimofning wapatidin kéyin hakimiyet béshigha kelgen shawket mirzayéf hem uning qoshna jumhuriyetler bilen ornatqan yéngiche hemkarliq siyasiti, chégra mesililiri, qirghizistanda ötken prézidéntliq saylimi, shu munasiwet bilen qazaqistan we qirghizistan otturisida yüz bergen sürkilishler hem ularning aqiwetliri heqqide her xil pikir-texminlerni élan qilghan idi.

Melumki, 32 milyondin artuq ahalisi bolghan özbékistan hazir ottura asiyadiki nopusi eng köp memliket hésablinidu. Yéngi prézidéntning hakimiyet béshigha kélishi bilen özbékistanning ichki we tashqi siyasitide bir qatar özgirishler yüz berdi. Kerimof dewride türmige qamalghanlarning azad qilinishi, uning siyasitige narazi bolup chet memliketlerge chiqip kétishke mejbur bolghan her sahediki muhajirlarning öz wetinige qaytip kélishige ruxset qilinishi shundaqla sirtqa ish izdep chiqip ketken puqralirigha nisbeten tutulghan yumshaq siyaset we bashqilar heqiqetenmu bu memliketning ichki siyasitining özgergenlikini körsitip bermekte.

Nöwette özbékistanning tashqiy siyasitide yüz bériwatqan özgirishler aldi bilen uning pütkül merkiziy asiya memliketliri bilen öz ara munasiwetlerni yaxshilashqa qarap basqan qedemliride körüldi. Yéqinda merkiziy asiya ishliri boyiche tonulghan mutexessis arkadiy bubnofning perghane xewer agéntliqida élan qilghan “Tashkentte hemme nersige ruxset: merkiziy asiyaning 2017-yilidiki weziyiti heqqide” namliq maqalisida éytilishiche, eger shawket mirzayéfning hazirqi siyasiti merkiziy asiya döletliri arisidiki munasiwetlerge tesir körsetken teqdirde bu rayonda yéngi lidérning peyda bolushi heqqide söz qilishqa mumkinchilik tughulidu, dyilgen.

Maqalida qirghizistanning ilgiriki prézidénti almazbék atambayéfning bu yil hakimiyet béshigha yene qaytip kélishke uruniwatqanliqi éytilghan. Uningda yene bishkekning yawro-asiya iqtisadiy ittipaqigha eza bolup kirish aldida öz üstige alghan mejburiyetlirini orunlash boyiche xéli köp ishlishi kérekliki, qazaqistan bilen qirghizistan otturisida peyda bolghan chégra ziddiyetlirini mezkur ittipaqning mexsus iqtisadiy koméssiyesi hel qilalmighanliqi, hetta ittipaqqa eza memliketler rehberliri aliy kéngishining bu mesile heqqide yéterlik küch chiqarmighanliqi otturigha qoyulghan.

Qazaqistanning ötken yili xelq'ara körgezme we süriye mesilisi boyiche muzakirilerni ötküzüshi uning xelq'aridiki abruyini bir qeder kötergen bolsimu, emma memliket ichidiki bezi iqtisadiy, ijtima'iy we maliye mesilirini hel qilishning eng muhim mesile süpitide turuwatqanliqi ilgiri sürülmekte. Maqalida éytilishiche, ötken yilning axirlirida “Arséllor mital témirtaw” shirkiti ishchilirining chong namayishi qazaqistan da'irilirini qattiq teshwishlendürgen. Buningdin tashqiri, qazaqistan milliy fondigha te'elluq köp miqdardiki xirajetning chet'el banklirida yépilghanliqi hemde sirtqa éqip ketken 140 milyard dollarni qayturush boyiche chariler körülüwatqanliqi éytilghan.

Maqalida tajikistanning xitaygha köp miqdarda qerzge boghulghanliqi, bir tughqan iran bilen bolghan munasiwetlirining soghuqlashqanliqi, memliket ichidiki köpligen karxanilarning taqilishi, memlikette xirajet qisliqining küchiyishi we bashqimu iqtisadiy mesililerning mewjut ikenliki otturigha qoyulghan. Gaz sétish bilen özini teminlewatqan türkmenistanning ötken yili asiya musabiqilirini ötküzüshke 10 milyard dollar serp qilip, dölet xeznisining quruqdilinip qalghanliqi otturigha qoyulghan.  Hazir türkmenistan gazni peqet xitaygha sétishqa mejbur bolmaqtiken, chünki gaz sétishtin chüshken xirajet xitay ajratqan qerzni qayturushqila serp qilinidiken.

Siyasetshunas ghalim agéléu'ofning tekitlishiche, ottura asiya jumhuriyetlirining hazirqi prézidéntliri öz memliketliride siyasiy we démokratiyilik islahatlarni yürgüzgen teqdirdila yuqirida atalghan krizislardin qutulush mumkinlikining peyda bolidighanliqini körsitip, mundaq dédi: “Eng asasliqi hazir barliq qanunlarning ishlishi üchün hemmige ortaq qa'idilerni ishlep chiqish zörür. Bu jehette barliq chet'ellik shirketler bilen tüzülgen kélishimler xelqqe tonushturulushi, mexpiy kélishimlerning élan qilinishi téximu zörür. Mana shu waqittila u memliketning iqtisadi toghra yol bilen mangalaydu. Shu waqitta ottura asiya jumhuriyetliri melum derijide rawajlinishi mumkin. Mesilen, özbékistan rehberliki kishilik hoquqni saqlash bilen birge kirim kiridighan jaylargha öz ademlirini emes, belki heqiqeten ishleydighan mutexessislerni qoyghan teqdirde uning utuqluq rawajlinishi mumkin. Emma buninggha héch kim képillik bérelmeydu. Eger hakimiyet ishlepchiqirish orunlirini, iqtisadni öz paydisigha paydilinish bilenla cheklense uning kélechiki bolmaydu. Hazir iqtisadiy, siyasiy, kishilik hoquq we bashqimu sahelerdiki tereqqiyat qazaqistan we tajikistanda nachar méngiwatidu. Eger biz bu kemchiliklerni yoqatsaq, peqet shu waqittila ottura asiya jumhuriyetliri arisidiki her qandaq sahediki hemkarliq öz ornida mangidu”.

Ghalim agéléyof ottura asiya jumhuriyetliri prézidéntlirining özlirining shexsiy menpe'etlirini qoyup, xelq, dölet ghémini qilghandila öz ara munasiwetlerning saghlam bolushini teminlishi mumkinlikini hem omumen rayon weziyitining yaxshilinishini qolgha keltüreleydighanliqini bildürdi.

Emdi qazaqistan jumhuriyiti prézidénti fondi yénidiki dunyawiy iqtisad we siyaset instituti yawro-asiya tetqiqatliri programmisining bashliqi ruslan hézimofning pikriche, özbékistan rehberlikige yéngi prézidéntning kélishi heqiqetenmu ottura asiyagha yéngi intilish, yéngi roh bergen bolsimu, emma bu asasiy seweb emestur. U hazir özbékistanda yürgüzülüwatqan islahatlarning burundinla piship yétilgenlikini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Yene bir tereptin, qazaqistan we bashqa ottura asiya jumhuriyetlirining rehberliri özbékistanning bu intilishini bir éghizdin qollap-quwetlidi. Qazaqistan bilen özbékistanni alidighan bolsaq, ikki terep prézidéntliri ötken yili töt qétim uchrashti. Uzun waqit dawamida biterep bolup kéliwatqan türkmenistanmu asta-asta özini échiwatidu. Chünki bashqa memliketler bilen hemkarlishish ihtiyaji bu memliket üchünmu piship yétildi. Türkmenistan gazning asasiy qismini sétiwatqan xitaygha béqinda bolup qélishtin endishe qilidu. Emdi qirghizistan bilen qazaqistan otturisidiki chégra mesililiri prézidéntliq saylam munasiwiti bilen sün'iy yasalghan bolsa, hazir ular arisida chong bir mesile yoq”.

Ruslan hézimof bu ikki jumhuriyet arisida peyda bolghan tosalghuluqlarning yawro-asiya iqtisadiy ittipaqi da'iriside yüz bergenlikini, qirghizistanning yéngi prézidénti so'oronbay jénbékofning nursultan nazarbayéf bilen bolghan uchrishishidin kéyin mundaq mesililerning emdi yoq ikenlikini otturigha qoydi. U pat yéqinda bu besh jumhuriyet arisidiki yéqinlishishning xéli küchiyidighanliqini, buninggha ötken yili küzde nyu-yorkta bolghan birleshken döletler teshkilatining bash shitabi yighinida özbékistan prézidéntining ottura asiya memliketliri rehberlirining uchrishishini chaqirish toghriliq teklip bergenlikining yarqin misal bolalaydighanliqini bildürdi.

Siyasetshunas qehriman ghojamberdining yéngi rehberler kelgen qirghizistan hem özbékistanda Uyghurlargha nisbeten ikki oxshash siyasetning ilgiri süridighanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Ichki siyasette özbékistan Uyghurlirigha hazir kengchilik bériliwatidu. Uyghur medeniyet merkezlirige yer we maddiy yardem bériliwatidu. Bu tereptin kengchilik dawamlishidu. Emma Uyghuristan mesilisige kélidighan bolsaq, buni siyasiy mesile süpitide körgüzmeydu, yeni cheklesh mesilisini yenimu ilgiri süridu. Shuninggha oxshash qirghizistanmu burundinla Uyghurlargha kengchilik bérip kelgen. U yerde Uyghur ma'aripini tiklesh mesilisi turidu. Qirghizistanmu Uyghuristan mesilisini keng kötirip chiqishqa yol bermeydu”.

Qehriman ghojamberdi özbékistan paytexti tashkent shehiride shangxey hemkarliq teshkilatining térrorizmgha qarshi merkizining ishlewatqanliqini shundaqla uning mezkur teshkilat da'iriside wezipe alghanliqtin Uyghurlarning milliy herikitige yol qoymaydighanliqini ilgiri sürdi.