Piroféssori shan robérts “Rusiyening tehditi qazaqistanni xitaygha yéqinlashturuwatidu”

Washin'gtondin muxbirimiz uyghar teyyarlidi
2024.04.14
toqayef-xi.jpg Xitay re'isi shi jinping qazaqistan pirézidénti qasim-jomart toqayéf bilen kélishim imzalash murasimida qol éliship körüshti. 2023-Yili 17-may, shi'en.
REUTERS

Amérikaning “Heptilik xewer” zhurniligha asaslan'ghanda, qazaqistan rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishini qollashni ret qilghanliqi üchün, rusiye qazaqistan'gha qaratqan düshmenlik pozitsiyesini kücheytken. Rusiyening teshwiqati uzundin buyan qazaqistanni “Yaxshiliqni bilmeydighan” qoshna dep nishanlap, qazaqistan jumhuriyitini “Ikkinchi ukra'ina” dep atighan. Sabiq pirézidént dimétri médwédéfqa oxshash rusiyening bir qisim yuqiri derijilik emeldarliri qazaqistanni “Sün'iy dölet” dep atap qazaqistan'gha qarita til we zémin teleplirini otturigha qoyghan.

Dimétri médwédéf yene 2023-yili 8-ayda qazaqistanning shimali qismining rusiyege tewe ikenlikini ilgiri sürgen. Polshaning “Mudapi'e blogi” ning yézishiche, rosiye générali we dölet dumasining mu'awin re'isi andiri gurliyofning ashkarilinip ketken awazliq uchurida u, éniq halda qazaqistanning ukra'inadin kéyinki rusiyening zerbisige uchrighuchi dölet ikenlikini otturigha qoyghan. Lékin andiri gurliyof uzun ötmey bundaq söz qilmighanliqi heqqide ijtima'iy taratquda öchür bergen. Qazaqistan rusiyediki bu dushmenche söz we pozitsiyelerni qazaqistanning zémin pütünlükige tehdit dep qobul qilghan.

Rusiye ukra'inagha tajawuz qilghandin kéyinki qazaqistan-rusiye munasiwiti heqqide qazaqistanliq adwokat, kishilik hoquq pa'aliyetchisi xelq'ara hoquq teshebbuschiliq jem'iyiti (International Legal Initiative) ning re'isi ayna shormanbayéwa (Aina Shormanbayeva) rusiyening bir mustebit hakimiyet ikenlikini rusiye qazaqistan we barliq démokratik döletler üchün tehdit ikenlikini ilgiri sürdi. Köz qarshini mundaq sherhlidi:

“Rusiye peqet qazaqistan'ghila emes, pütün dunya üchün her waqit tehdit teshkil qilidu. Hazir heqiqeten rusiyedin qazaqistan'gha tehdit kéliwatidu. Rusiye bir mustebit hakimiyet. Shunglashqa rusiye qazaqistan we barliq démokratik döletler üchün tehdit teshkil qilidu. Bextke qarshi bizning rusiyedek qoshnimiz bar. Biz qoshnimizni talliyalmaymiz. Biz bu qoshnidarchiliqqa mejbur. Rusiye burunqi sowét ittipaqi waqtigha qaytish we sowét ittipaqini eslige keltürüshni arzu qilidu. Lékin, men we köp sandiki qazaq xelqi u künlerge qaytishi xalimaymiz”.

Mudapi'e bilog (Defence Blog) ning bash tehrir we analizchi dilan malyasaw (Dylan Malyasov) qazaqistanning yawro asiyadiki jughrapiyelik we siyasiy orni tüpeyli qazaqistanning ukra'inagha oxshash teqdirige duch kélishi mumkinlikini tilghan alghan.

Uyghurshunas we qazaqistandiki yawro asiya Uyghur akadémiyesining re'isi, piroféssor alimjan tiliwaldi rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishi we rusiyening qazaqistan'gha qarita dushmenche söz heriketliridin kéyin qazaqistanda qazaqistanning musteqilliqi we kelgüsi istiqbaligha qarita endishilerning kücheygenlikini körsetti.

Qazaqistandiki ammiwi teshkilatlardin médi'anét (MediaNet) we peypirleb (PaperLab) teripidin 2023-yili 1100 ademge qarita élip bérilghan bérilghan ray sinash netijisidin ayan bolushiche, rusiyening qazaqistan'gha tajawuz qilishi mumkin dep qaraydighanlar aldinqi ray sinashtiki 8.3% Tin 15% ke örligen.

Qazaqistan farabi döletlik uniwérsitétining iqtisadiy jughrapiye piroféssori shéripjan nadirof ependi rusiyening ukra'inagha tajawuz qilghandin kéyin rusiyening dushmenche söz we pozitsiyesi tüpeyli qazaqistanning xitay, türkiye, yawropa we amérika qatarliq döletler bilen köp tereplimilik tashiqi siyaset yürgüzgenlikini ilgiri sürdi.

Qazaqistan hökümitining bir yuqiri derijilik emeldari roytéris agéntliqigha pirézidént qassim-jomart toqayéfning moskwa bilen bolghan ikki tereplik munasiwitini qaytidin közdin kechüridighanliqini, shuning bilen bir waqitta, qazaqistanning yawropa ittipaqi bilen téximu köp iqtisadiy hemkarliq yolini izdewatqanliqini éytqan.

Qazaqistan-rusiye munasiwitining nacharlishishi we rusiyening qazaqistan'gha qaratqan düshmenlik sözliri xitayni endishige salghanliqi melum. Qazaqistan uzundin buyan xitayni muhim hidro karbon bilen teminligüchi, shundaqla xitayni kaspiy déngizi bilen yawropani tutashturidighan karidor bolush süpiti bilen istratégiyelik ehmiyetke ige ikenliki melum.

2022-Yili 9-ayning 14-küni, xitayning dölet re'isi shi jinping qazaqistan ziyariti jeryanida, xitayning qazaqistanning zémin pütünlüki we musteqilliqini qollaydighanliqini, hemde qazaqistanning ichki ishlirigha arilishishqa qarshi turidighanliqini tekitlidi. Shi jinpingning bu sözi rusiyege népiz perde qilin'ghan agahlandurush déyilgen. Xitay qazaqistanni ochuq-ashkara qollighan.

Undaqta qazaqistan we rusiye munasiwitining nacharlishishi yéqin kelgüside qazaqistanni xitaygha téximu yéqinlashturamdu?

Jorji washin'gton uniwérsitétining xelq'ara munasiwetler piroféssori doktor shan robérts (Sean R. Roberts) So'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:

“Méningche shundaq, démekchimenki, qazaqistan gherb, yawropa we amérika bilen téximu qoyuq munasiwet ornitishqa tirishiwatidu. Chünki qazaqistan uzundin buyan xitaygha bek tayinip qélishtin bek ensireydu. Shundaq bolsimu méningche qazaqistan qisqa muddet ichide xitaygha künséri yéqinlishidu. Qazaqistan bilen xitay otturisidiki bu yéqin munasiwet alliburun bashlinip boldi. Qazaqistan hazir rusiye ukra'inagha tajawuz qilishtin ilgirikige qarighanda xitaygha téximu köp tayinidu. Hazir qazaqistan xitaygha rusiyege qarighanda bekrek tayinidu. Chünki hazir qazaqistan rusiyege ishenmeydu. Shuning bilen bir waqitta rusiyege yürgüzülgen köpligen cheklime we émbargolar qazaqistanni xitaygha yéqinlashturuwatidu”.

Siyasiy analizchilardin natali'a kornarzéwaska (Natalia Konarzewska) ning déyishiche, xitay bilen qazaqistan yéqin iqtisad munasiwet qurush bilen bir waqitta ikki terepning herbiy manéwirni öz ichige alghan bixeterlik we mudapi'e sahesidiki hemkarliqni tereqqiy qildurush arzusi bar.

Natali'a kornarzéwaska rusiye we ukra'ina urushidin kéyin qazaqistan we xitay munasiwitining tereqqiyatini mundaq yekünligen: “Qazaqistan we xitay munasiwitining yéngi tereqqiyati rusiyege bérilgen signal bolup, rusiyening qazaqistan we ottura asiyadiki bixeterlik kapaliti bolush roli nahayiti tézla töwenleshke bashlaydu.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.