Almutada tonulghan alim murat hemrayéf xatirilendi
2021.01.21

Melumki, qazaqistanda eyni waqitlarda köpligen alimlar yétilip chiqqan bolup, ular Uyghurlarning tili, tarixi, edebiyati, medeniyiti we bashqimu saheliri boyiche tetqiqatlar yürgüzüp, dunyagha tonulghanidi. Qazaqistan Uyghurliri ene shundaq alimlirini xatirilep, ularning emgeklirini köpchilikke terghib qilip kéliwatmaqta. 20-Yanwar küni ötken sabiq sowét ittipaqi pédagogika penliri akadémiyesining muxbir-ezasi, sowét yazghuchilar ittipaqining ezasi, filologiye penlirining doktori, proféssor murat hemrayéfning tughulghanliqining 85 yilliqigha béghishlan'ghan ilmiy muhakime yighini shuning bir delilidur. Yighin qazaqistan xelqi kéngishige eza jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizi we uning almuta sheherlik shöbisi, qazaqistan Uyghur yashlar birliki teripidin uyushturuldi.
“Türk filologiyesi: tarixi, bügüni, kélechiki” témisidiki mezkur xelq'ara ilmiy muhakime yighinigha qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, amérika alimliri, qazaqistandiki jem'iyetlik birleshmiler wekilliri, mu'ellimler, her xil sahe wekilliri qatnashti.
Yighin'gha bi'ologiye penlirining doktori, qazaqistan yéza igiliki penler akadémiyesining akadémiki, jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizi yénidiki alimlar kéngishining re'isi mesimjan wélemof riyasetchilik qildi. Yighinning kirishme qismida sözge chiqqan qazaqistan parlaménti aliy kéngishining ezasi, jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizining re'isi shahimerdan nurumof, merkez rehberliridin yene “Uyghur awazi” jumhuriyetlik ijtima'iy-siyasiy gézitining bash muherriri érshat esmetof, zixrullam qurwanbaqiyéf we bashqilar murat hemrayéfning ilmiy pa'aliyitining alahidiliki, uning emgeklirining ehmiyiti heqqide toxtaldi.
Érshat esmetof mundaq dédi: “Bügün biz ulugh alimimiz murat hemrayéfning 85 yilliqigha béghishlan'ghan muhakimide bash qoshup oltirimiz. Bu, elwette, nahayiti chong ehmiyetke ige, xelq'ara ehmiyetke ige chong bir pa'aliyet. Bu yighinda murat hemrayéfning pütkül hayati, pa'aliyiti heqqide nahayiti yaxshi gepler bolidu, dep ishinimen.”
Andin filologiye penlirining namzat doktori hakimjan hemrayéf “Türkiyshunasliqta öchmes izi qaldi”, murat hemrayéf namidiki 150-ottura mektepning mudiri wezipisini atqurghuchi, jughrapiye penlirining magistiri muhidin imashéf “Alimning öchmes mirasi menggü qelbimizde” témilirida bash doklatlar qildi.
“Türk filologiyesi: tarixi, bügüni, kélechiki” namliq mezkur ilmiy muhakime yighinida yene 10 gha yéqin doklat, shu jümlidin amérikaliq Uyghur tarixchi doktor nebijan tursun “Uyghur alimi murat hemra'éyéfning Uyghurlarni xelq'arada tonushturushqa qoshqan töhpisi”, muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining dotsénti, filologiye penlirining kandidat doktori qidir töreli “Murat hemrayéf we klassik türk shé'iriyiti”, qirghizistanliq alim, pelsepe penlirining kandidat doktori ekberjan bawudunof “Qirghizistan Uyghur edebiyatning shekillinishi, tereqqiyati we kélechiki”, abay namidiki qazaq milliy pédagogika uniwérsitétining dotsénti, filologiye penlirining kandidat doktori ruslan arziyéf “Alimlar alim heqqide” témilirida doklat qildi. Doktor nebijan tursun murat hemrayéfning zor sandiki rus tilida neshr qilin'ghan ilmiy qimmiti yuqiri eserlirining dunyaning köpligen kutupxanilirida saqliniwatqanliqi, uning eserlirining Uyghur xelqini dunyagha tonushturushta, xelq'ara ilim saheside tonushturushta burundin bashlap muhim rol oynighanliqini misallar bilen bayan qildi.
Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan murat hemrayéf namidiki 150-mektepning Uyghur tili we edebiyati péni mu'ellimi, filologiye penlirining kandidat doktori hakimjan hemrayéf ependi alim murat hemrayéfning bolupmu türkshunasliqta öchmes iz qaldurghanliqini, uning Uyghurlardin chiqqan ajayip tepekkur igisi hem yarqin sémalirining biri ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Murat hemrayéfning ‛türk shé'iriyitining asasliri‚ dep atalghan esiri öz waqtida wéktor zhirmunskiy, ismaghambét ismayilof, waxid zaxidof, ghabit musrépof oxshash sowét alimliri, shundaqla shiwétsiyelik gunnar yarring, wén'giriyelik yuli'us méméta, chéxiyelik lyudék grzhébéchik, gérmaniyelik wolfgang shtéytis we bashqimu meshhur alimlar teripidin yuqiri bahalan'ghanidi. Alim tetqiqatlirining diqqet merkizide xelqimizning medeniyiti, tarixi, edebiyatshunasliq mesililiri asasiy orunni igilidi. Murat hemrayéfning tinimsiz emgikining yene bir yarqin körünüshi shuningdiki, u Uyghur xelq éghiz ijadiyiti nemuniliridin maqal-temsillerni, tépishmaqlarni, letipilerni neshrdin chiqirip, mezkur zhanirlarning qedimiydin shekillinip, uzaq tarixiy jeryanda üzlüksiz özgirish we mukemmellishish yönilishlirini bashtin kechürgenlikini delillidi. Murat hemrayéf tetqiqatlirining énsiklopédiyelik xaraktérge ige”.
Doklatchi yene murat hemrayéfning alim-pédagog süpitide tilgha alarliq eserlerni meydan'gha chiqarghanliqini, Uyghur mektepliri üchün edebiyat programmilirini tüzüp, dersliklirini yézip chiqqanliqini, köpligen yashlarni ilim dunyasigha dewet qilip, kandidat doktorluq, doktorluq dissértatsiyelirige rehberlik qilghanliqini bildürdi.
Hazirghiche murat hemrayéf heqqide köpligen xatiriler, eslimilerning yézilip, toplamlarning neshr qilin'ghanliqi, buningda bolupmu merhumning inisi xemit hemrayéfning köp küch chiqarghanliqi melum.
Abay namidiki qazaq milliy pédagogika uniwérsitétining oqutquchisi, filologiye penlirining kandidat doktori sha'irem baratowa xanimning éytishiche, Uyghur élidin qalsa Uyghurlar eng köp olturaqlashqan qazaqistanda 1960-1980-yillardila köpligen ataqliq alimlar yétiship chiqqanken. Til, edebiyat, sen'et, tarix we bashqimu sahelerde yétilip chiqqan Uyghur alimlirining beziliri peqet qazaqistan da'irisidila emes, belki dunya miqyasidimu tonulghaniken.
Sha'irem baratowa mundaq dédi: “Bügünki ilmiy muhakime yighinining ehmiyiti shuningdiki, shexsen men üchün uningda murat hemrayéfning ilmiy pa'aliyitige da'ir yéngi melumatlar, mulahiziler, pikir-teklipler otturigha qoyuldi. Shuni alahide tekitlesh kérekki, alimning ilmiy pa'aliyiti tar da'iride qaralmastin, belki uningda oqulghan doklatlar alim hayatining eng muhim tereplirini, uning emgeklirining peqet türkiy xelqler edebiyatila emes, belki dunya edebiyati üchünmu ehmiyitining zor ikenlikini körsetti. Yene bir muhim mesile, bügünki yighin murat hemrayéf emgeklirining peqet edebiyatshunaslarla emes, belki tilshunasliq, tarix, medeniyet, sen'et we bashqimu sahe mutexessisliri üchünmu muhim ikenlikini delillidi. Bolupmu manga chet'ellerde yashawatqan qérindashlirimizdin tonulghan amérikaliq tarixchi doktor nebijan tursun, qirghizistanliq alim, pelsepe penlirining kandidat doktori ekberjan bawudunof, qazaqistanliq alim qidir törelining doklatliri qattiq tesir qildi. Ular murat hemrayéfning heqiqetenmu dunyagha tonulghan bir Uyghur alim ikenlikini, mundaq shexslerni bahalashinimu bilishning zörür we muhim ikenlikini alahide tekitlidi. Shundaqla alim emgeklirini in'gliz we bashqimu türkiy xelqler tillirigha terjime qilishning muhimliqini körsetti. Éytip kétidighan yene bir mesile, biz kélechektimu mushundaq ilmiy muhakime yighinlirini dunyaning her qaysi memliketliride yashawatqan Uyghur alimlirinimu jelp qilghan halda ötküzüshimiz lazimdur. Shundaq bolghan teqdirde biz arimizdiki munasiwetlerni téximu mustehkemlep, xelqimiz aldida turghan muhim mesililerni hel qilish üchün imkaniyet tapqan bolattuq.”
Melum bolushiche, murat hemrayéf 1936-yili almuta shehiride dunyagha kelgen bolup, mektepni tamamlighandin kéyin tashkent shehiridiki ottura asiya dölet uniwérsitétining sherq fakultétida oqughanken. U shu chaghlarda edebiyatshunasliq, edebiyat tarixi, edebiyat nezeriyesi, terjime saheliri boyiche hertereplime bilim derijisini ashurushqa tirishqan. Alim 1961-yili 25 yéshida “Uyghur klassik we zamaniwi po'éziyesidiki qapiye” témisida dissértatsiye yaqlap, kandidat doktor bolghan bolsa, 1964-yili 28 yéshida “Türkiy shé'iriyiti tüzülüshining asasliri” témisida doktorluq dissértatsiyesini utuqluq yaqlap chiqqan hem shu waqitlarda sowét ittipaqi boyiche eng yash pen doktori namigha érishken.