Qazaqistandiki Uyghurlar xitayning Uyghur élidiki basturush siyasetlirini qattiq eyiblidi

Melumki, xitay kommunist hakimiyiti 1949-yili Uyghur élini bésiwalghandin buyan, Uyghur élida qanunsiz teqiblesh heriketlirini élip barmaqta. Bolupmu 2009-yili ürümchide yüz bergen “5-Iyul weqesi” din kéyin, xitay da'iriliri Uyghur élida yürgüzüwatqan basturush siyasitini téximu kücheytti. Xitayning Uyghur rayonida yürgüzüwatqan bügünki siyasiti pütün dunyadiki Uyghur jama'itini, shu jümlidin qazaqistanda yashawatqan Uyghurlarni qattiq endishige salmaqta. Bu munasiwet bilen dunya Uyghur qurultiyining meslihetchisi, siyasetshunas qehriman ghojamberdi yéqinda qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéfqa bu heqte mexsus mektup yollighan. Mezkur mektupta xitayning Uyghur élida yürgüzülüwatqan nöwettiki siyasiy, diniy we milliy bésimliri yorutulghan. Buningdin tashqiri qehriman ghojamberdi bu heqte “Axbaratname” yézip, buni waraqchilar süpitide ahale ichige we ijtima'iy taratqulargha yollighan.

“Uyghur élide qanunlar ishlimeydu”

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi ependining qarishiche, xitay bu arqiliq özining asasiy qanunidin waz kechmekte hem “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” ni buzmaqta. Hetta özi imza qoyghan birleshken döletler teshkilatining asasiy ehdinamilirige xilapliq qilmaqta. U, buning Uyghur élida yürgüzülüwatqan xitayning asasliq siyasiy teqibliri ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Mesilen, ötken esirning 90-yilliri Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyining 450 neper ezasining 50 pirsentini Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq yerlik xelqler teshkil qilatti. Shuningdin kéyinki qurultaylarda, bolupmu ötken yilidiki qurultayda bu nisbet 20 pirsentke chüshüp qaldi. Démek, hazir Uyghur aptonom rayonida qanunlar ishlimeydu.”

U yene mundaq dédi: “Uyghurlarning siyasiy hoquqi yoq. Hazir atalmish "yépiq terbiyelesh merkezliri" de nechche yüz minglighan Uyghur kadirliri, ziyaliyliri, diniy zatliri héch qandaq sotsiz tutqun qilinmaqta. Bu merkezler gitlér zamanidiki lagérlargha oxshash tutqunlarning méngisini yuyup, mejburiy halda xitay idé'ologiyesi bilen terbiyelewatidu. Yene bir tereptin, Uyghur diyarida saqchilarning hessilep köpiyip kétishi we ulargha cheksiz hoquqning bérilishidur. Hazir qanun ishlimeydu, saqchilar néme qilimen dése, shuni qiliwatidu.”

Qehriman ghojamberdi ependi milliy kadirlarni, ataqliq ediblerni, ziyaliylarni, diniy ölimalarni asassiz halda “Ikki yüzlimichilik” te eyiblesh, ammiwi axbarat wasitiliri arqiliq ularni bir-birini pash qildurushqa mejburlash qatarliq rohiy azablardin tashqiri yene Uyghur élida rehimsiz siyasiy teqibleshning mewjut ikenlikinimu ilgiri sürdi. U yene xitayning xitay tilidiki ma'aripini kirgüzüsh arqiliq Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq milletlerni mejburiy assimilyatsiye qilishni közlewatqanliqini, we yerlik xelqlerning milliy kimlikini xitay kimliki bilen almashturushni pilanlawatqanliqini tekitlidi.

“Xelq öz tilini qanchilik téz yoqatsa, dilinimu, dininimu shunche téz yoqitidu”

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan sulayman demirel uniwérsitétining proféssori dilnur qasimowaning éytishiche, xitay da'iriliri atalmish “Qosh tilliq ma'arip” programmisini yolgha qoyup, 2005-yildin tartip Uyghur élining ma'arip sistémisini xitaylashturush arqiliq Uyghur we bashqimu milletlerning milliy ma'aripini yoqitish siyasitini yürgüzüp kelmektiken. Dilnur qasimowa xanim mundaq dédi: “Eslide köp tilni ögen'gen yaxshi ish. Lékin ana tilini yoqitish bu xitayning meqsiti. Hazir Uyghur mektepliride Uyghur tilida ötülidighan dersler yoq. Balilar asasen xitay tilida oquwatidu. Oqush qorallirining hemmisi xitay tilida yéngidin teyyarliniptu. Oqutquchilarmu ichkiridin yötkep kélidiken. Bu milletni öz ichidin yoqitish démektur. Xelq öz tilini qanchilik téz yoqatsa, dilinimu, dininimu shunche téz yoqitidu. Shuning bilen xelq özi yoqaydu. Hazir ürümchide 14-millet, yeni ‛minkawxen milliti‚ deydighan bir ta'ipe peyda boluptu. Minkawxen dégini xitay mektepliride oqughan Uyghur baliliridur. Ularning köp qismi hazir xitaylishish girdabigha qarap méngiwétiptu.”

Dilnur qasimowa xanim milliy ma'aripsiz Uyghur edebiyati, medeniyiti we sen'itining, qisqisi kélechikining bolmaydighanliqini, shuning üchün ma'aripni saqlap qélishning birinchi wezipe bolush lazimliqini ilgiri sürdi.

“Bizni mejburiy yoqitish mumkin emes”

Tonulghan yazghuchi abduxaliq mehmudof bügünki künde Uyghurlarning nahayiti éghir sinaqlargha duch kéliwatqanliqini, Uyghur élida qanunsiz tutqun qilishlarning heddidin ashqanliqini, xitayning ene shundaq qanunsiz teqibleshler arqiliq pütün bir xelqni yoqitishqa tirishiwatqanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Biz mejburlash arqiliq öz tilini, dinini yoqitidighan millet emes. Biz esirler dawamida özimizning medeniyitimizni, tariximizni tikligen millet. Bizni mejburiy yoqitish mumkin emes. Bu peqet ézilgüchi milletning ezgüchi milletke bolghan qarshiliqini kücheytidu, xalas. Bikardin bikargha xelqni qamisa, u qandaq memliket bolidu. Buning aqiwitini körimiz.”

Abduxaliq mehmudof, Uyghurlarning aldinqi qatardiki hörmetlik ziyaliylirining xitayning her xil kemsitishlerge, zorawanliqlargha duch kéliwatqanliqigha naraziliq bildürdi.

Xitayning amérika qoshma shtatliri élan qilghan “Diniy erkinlikler dawamliq depsende qiliniwatqan memliketler tizimi” da ikenliki melum. Uyghur élidiki yerlik musulman milletlerning diniy hoquqlirining buzuluwatqanliqi qazaqistanliq Uyghurlarnimu bi'aram qiliwatqan mesililerning biridur.

“Xitayning meqsiti Uyghurlarni béqindi we qul milletke aylandurushtur”

Diniy zat mehemmetjan hajim ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Xitayning Uyghur élida yürgüzüwatqan siyasitining tüp meqsiti Uyghurlarni muqeddes islam dinidin yandurush, ularni tilidin, yéziqliridin, tarixidin, örp-adetliridin mehrum qilish arqiliq özige béqindi we qul milletke aylandurushtur. Maw zédung we uningdin kéyin hakimiyet béshigha kelgenlerning barliqi mushu meqsetni emelge ashurush üchün heriket qilmaqta. Hazirqi shi jinping hakimiyitimu Uyghurlarning eng eqelliy insaniy hoquqlirini qopalliq bilen depsende qilmaqta.”

“Ayallirimiz, qizlirimiz ochuqtin ochuq basqunchiliqqa uchrawatidu”

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan dunya Uyghur ayalliri birlikining ezasi sheherbanum seydullayéwa Uyghur élida Uyghur xelqining béshigha kéliwatqan azab-oqubetlerdin anilarningmu qattiq zerdab chékiwatqanliqini tekitlidi. U, mundaq dédi: “Ata-anilar perzentlirini, perzentler bolsa yashan'ghan ata-anilirini qoghdiyalmay, amalsiz qaldi. Erlerning köpchiliki lagérlarda, türmilerde xorliniwatidu. Ayallirimiz, qizlirimiz ochuqtin ochuq basqunchiliqqa uchrawatidu, qizlirimiz mejburiy ichki ölkilerge élip kétiliwatidu. 2016-Yildin tartip Uyghurlar bilen xitaylarni uruq-tughqanlashturush siyasiti keng qanat yéyip, qiz-oghullirimiz mejburiy nikahlinishqa zorliniwatidu. Wetendiki qérindashlirimiz ayaq asti qiliniwatqan bir peytte biz chet eldiki Uyghurlar xelqimizning awazi bolup, tégishlik orunlargha, yeni kishilik hoquqlarni qoghdash organlirigha xelqimizning ah-zarini yetküzüshke tirishishimiz kérek”.

Igilishimizche, qazaqistanda hazir resmiy melumatlar boyiche 234 mingdin artuq, xelq arisidiki melumatlar boyiche 500 mingdin oshuq Uyghur yashawatqan bolup, ular asasen almuta shehiri we almuta wilayitige jaylashqan. Uyghurlarning milliy herikiti heqqidiki axbaratlar bu yerdiki Uyghur ahalisige asasen qirghizistanda chiqidighan “Ittipaq” géziti hem her xil intérnét torliri arqiliq yetmekte.