Qazaqistandiki Uyghurlar bügün némilerdin teshwishlinidu?

Uyghurlar ottura asiyada, bolupmu hazir eng köp olturaqlashqan qazaqistanda uzun yillardin buyan yashap kelmekte. Qazaqistanliq qazaqistan öz aldigha musteqil jumhuriyet bolghandin tartip bügünki kün'ge qeder köpligen tarixiy, iqtisadiy, ijtima'iy, medeniy özgirishlerni bashtin ötküzgenliki melumdur. Hazir qazaqistanda yashawatqan Uyghurlarning sani Uyghur diyaridin kéyinki ikkinchi orunda turidu hem tereqqiyat jehettinmu ottura asiya we bashqimu memliketlerde yashawatqan Uyghurlardin keskin perqlinip turidu. Mundaq bolushning sewebi, birinchi nöwette, qazaqistandiki Uyghurlar sanining köplükidin, ikkinchidin, Uyghur we qazaq xelqi teqdirining oxshashliqi hemde qazaq xelqi we qazaq hökümitining Uyghurlargha nisbeten tutqan ijabiy munasiwitidin kélip chiqmaqta iken. Hazir Uyghurlarning qazaqistanda ma'arip, sen'et, neshriyatchiliq, ilim-pen we bashqimu sahelerde rawajlinishigha shara'itlar yaritilghan bolsimu, Uyghurlarni millet süpitide teshwishlendüridighan mesililerning yoq emesliki ilgiri sürülmekte.

Tilini bilmigen millet özimu yoqap kétidu

Biz bu mesile etrapida her sahe wekillirige muraji'et qilduq. Söhbitimizning béshida biz almuta shehirining turghuni, yeni Uyghurlar zich olturaqlashqan mehellilerning biri gorniy gigant aktiplirining biri, tijaretchi abduréshit mexsutofqa muraji'et qilghinimizda u mundaq dédi: “Bu yerde unchilik chong mesilini men körmeywatimen. Qazaqistanda hemme mumkinchilik yaritilghan. Birdin-bir mesile‏-biz öz balilirimizni ana tilida oqutushimiz kérek. Eng muhimi shu. Tilini bilmigen millet, özimu yoqap kétidu. Tiyatirimiz bar, uni qolimizdin kélishiche qollap kéliwatimiz. Eng muhimi, ana tilidiki mekteplerning sanini köpeytish kérek.”

Ana tilida oqutush mesilisi-hayat we mamat mesilisidur

Uyghurlarning milliy muhiti boyiche tetqiqat yürgüzüwatqanlar yoq emes. Ularning barliq saheliride nurghunlighan ilmiy-tetqiqat ishliri yürgüzüldi. Uyghurlar ilgiri barliq sahelerde misli körülmigen muweppeqiyetlerge yetken bolsimu, amma qazaqistan musteqilliqqa érishken yilliri qandaqtur bir chékinish ehwalliri yüz bergen idi. Bu heqte rusiye tebi'iy penler akadémiyisining ezasi, proféssor doktor alimjan hemrayéf mundaq dédi: “Keynige dajip kettuq. Bu bizni nahayiti teshwishlendüridu. Musteqilliq alghandin kéyin iqtisadiy qiyinchiliqlar yüz berdi hem bu bizge nahayiti ziyanliqlar yetküzdi. Bazar iqtisadigha ötüsh munasiwiti bilen bizning ziyaliylirimiz öz ishlirini tashlap, ghem yoligha bérilip ketti. Yene bir mesile, ana tilimizni rawajlandurush mesilisi. Qazaqistanda hemme shara'itlar bolsimu, ana tilida oqutush mesilisi turmaqta. Bu hayat we mamat mesilisidur.”

Pütkül qazaqistanliq Uyghurlarni milliy ma'arip etrapidiki mesililer bek teshwishlendüridu

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi qazaqistandiki Uyghurlarni bi'aram qiliwatqan mesililer boyiche héchqandaq bir tetqiqatning mushu kün'giche yürgüzülmigenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Melum bolushiche, pütkül qazaqistanliq Uyghurlarni milliy ma'arip etrapidiki mesililer bek teshwishlendüridu. Birinchidin, bilim bérish derijisining töwenlep kétishi, ikkinchidin, Uyghur mekteplirige Uyghur balilirining bérishining yildin-yilgha aziyip kétishi.” q. Ghojamberdi shundaqla Uyghur tilida oquwatqan balilar sanining sowét dewridin on nechche minggha töwenlep ketkenlikini, Uyghur mu'ellimliri sanining jan béqish sewebidin aziyip ketkenlikini, Uyghur tilida imtihan bérish mumkinchilikining yoqluqini epsuslinish bilen tilgha aldi.

Bizni iqtisadning nacharliqi, jahanning qimmetlep kétip barghanliqi oylanduridu

Emdi qazaqistandiki tonulghan yazghuchi we zhurnalistlarning biri abliz hézim qazaqistandiki iqtisadiy éghirchiliqlarning tesiri heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Izni iqtisadning nacharliqi, jahanning qimmetlep kétip barghanliqi oylanduridu. Her kim her qandaq oylaydu. Beziler wetenning azadliqi heqqide oylishi mumkin. Qazaqistanda boluwatqan mushu qiyinchiliqlar qachan'ghiche dawamlishidikin? qachan'ghiche ademler xatirjem yashaydikin? döletni bashqurup, xelqlerni wayigha yetküzüsh tes nerse iken. Nazarbayéf bu heqte oylap qiyniliwatqan bolushi kérek, dégen nersiler xiyalimgha kélip qalidu.”

A. Hézim qazaqistanda yashawatqan her kimning bu heqte her qandaq oy-pikrining barliqini, her kimni her qandaq oyning bi'aram qilidighanliqini ilgiri sürdi.

Yash sha'ir: qazaqistanliq Uyghur süpitide men barliq Uyghur yashlirini bilim élishqa chaqirimen

Emdi bu heqte Uyghur yashliri néme oylaydu? biz bu mesile boyiche yash sha'ir abduljan aznibaqiyéfqa muraji'et qilghinimizda u mundaq dep jawab berdi: “Tereqqiyat bar yerde riqabet bar démekchi. Hazir qazaqistanliq Uyghur yashlirini bu heqte teshwishlendüridighan, oylanduridighan mesililer köp. Shundaq mesililerning biri bilim. Millet süpitide saqlinip qalimiz dések, birinchi nöwette, bilimimizni ashurushimiz kérek. Yashlirimizda milliy roh yoq déyishtin yiraq men. Amma milliy rohni kücheytishte chongqur bilim élish, izdinish susraq bizde. Mana mushu terepler kishini xéli epsuslanduridu. Qazaqistanliq Uyghur süpitide men barliq Uyghur yashlirini bilim élishqa chaqirimen.”

Biz söhbetleshken Uyghur wekillirining sözige qarighanda, qazaqistandiki Uyghurlarning tengdin tolisini weten, millet teqdiri oylanduridu. Ular bu heqte köp éytmisimu, lékin ularni yürikini mujuydighan, uxlisa chüshige kiriwalidighan mesililerning eng chongi bu millet teqdiri, weten teqdiridur.