Qazaqistanda yer toghriliq qanun layihesining özgertilishi xitaygha qarshi keypiyatni basalamdu?
2021.05.28

Melumki, merkiziy asiya memliketliridin bolupmu qazaqistanda uzundin buyan yer mesilisining ammiwiy axbarat wasitiliride, ijtima'iy taratqularda hel qilinishini telep qiliwatqan muhim mesililerning biri süpitide bes-munazire qozghap kéliwatqandi. Memliketning nursultan, almuta we bashqimu chong sheherliride ötken naraziliq namayishliri qatnashquchiliri qazaqistan yérining chet elliklerge, bolupmu xitay shirketlirige we puqralirigha sétilishini we uzun muddetke ijarige bérilishini toxtitishni hem buni men'iy qilishni telep qilghandi.
Qazaqistan metbu'atlirida élan qilin'ghan maqalilargha qarighanda, mushu yili memliket rehbiri qasim-jomart toqayéf qazaqistan parlaménti aliy kéngishige yer mesilisi boyiche özgertilgen qanun layihesi sun'ghanken. Mezkur qanun layiheside chet elliklerdin tashqiri yene bashqa ellerdin özlirining tarixiy wetinige köchüp kelgen qazaq puqraliriri üchünmu yerni ijarige élish we sétiwélish meniy qilin'ghanken. Höjjette qazaqistan puqraliqini alghanlar we uningdin chiqip ketkenler üchün yerni sétiwélishning ya bolmisa döletke ötküzüp bérishning qa'ide-yolliri tepsiliy qarashturulghan.
Xewerlerde yene körsitilishiche, mezkur qanun layihesi qazaqistan parlaménti teripidin qobul qilin'ghandin kéyin uni memliket rehbiri qasim-jomart toqayéf imzalighanken. Emma mezkur qanun layehesi élan qilin'ghan bolsimu, namayishlar yenila orun alghan.
“Azadliq” radiyosida élan qilin'ghan “Yer mesilisi toghriliq namayish almutada bir nechche ademni yighdi” namliq maqalida éytilishiche, sheherning musteqilliq heykili yénida 40 qa yéqin adem yighilip, mezkur qanun layiheside yéza igilikige belgilen'gen yerlerni sétishni toluq men'iy qilishni békitish we memlikette birleshken xitay sana'et layihelirini emelge ashurushqa yoq qoymasliq teleplirini otturigha qoyghanken.
Melum bolushiche, qazaqistanda yer mesilisi boyiche özgertilgen qanun layihesi chiqqandin buyan metbu'atlarda bu heqte bes-munazire toxtimaywatqan iken. Shularning biri “Séntir asiya” axbarat-yéngiliqlar tor bétide élan qilin'ghan irina jorbénadzéning “Néme üchün qazaqistan xitaygha zerbe bérishke jür'et qildi” namliq maqalisidur. Uningda maqale aptori qazaqistanning chet elliklerge, yeni emeliyette xitaygha yer sétishni meniy qilghanliqini, xitayning buninggha köz yumushigha toghra kélidighanliqini otturigha qoyghan.
Maqalide yer mesilisining qazaqistanliqlar üchün intayin chigich mesile ikenliki tekitlen'gen. Bolupmu xitaygha yer sétishqa we xitay kéngeymichilikige qarshi keypiyatning ösüshige birinchi nowette xitayning az sanliq musulmanlargha qaratqan teqiblesh siyasiti, ularni jaza lagérlirida tutup turushi we shundaqla qazaqistanda xitayning 56 zawutining sélinishi toghriliq xewerler seweb bolghan. Maqale aptorining qarishiche, memlikette xitaygha qarshi partlashning aldini élishqa hem shu munasiwet bilen öktichi küchlerning aktipliqini bésishqa shara'it yaritilghanken.
Özgertilgen qanun layihesining imzalinishi qazaqistanda yer mesilisi üzül-késil hel boldi dégenlikmu? bu qazaqistanda xitaygha qarshi keypiyatning bésilishigha seweb bolalamdu?
Siyasetshunas dos köshim ependi kéyinki yillarda qazaqistan jem'iyitide xitay toghriliq mislisiz qorqunch we teshwish peyda bolghanliqini, shexsen özining “Xitay kéngeymichiliki” dégen chüshenchige ishenmeydighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Omumen her qandaq bir musteqil memliket her waqitta öz xewpsizlikini hertereplime oylishi lazim. Bir memlikettin qorqush kérek emes. Biraq bizde xitaydin chöchüsh heddidin éship ketti. Mesilen, hazir yerni chet elliklerge uzun muddetke bérishke bolmaydu dep warang-churungdin köre yerni xitaygha uzun muddetke bérishke bolmaydu dégen yaxshidek. Qarisaq, ikkilisi birdek. Bir yaqtin hemme ellerge, yene bir yaqtin peqet xitaygha. Shexsen men özüm rusiye xewpining mewjutliqigha ishinimen. Ikkinchi mesile, bizning burunqi qanun boyiche yer héch kimge sétilmaydu. Shuning üchün toqayéf bu yerde yéngi qanun chiqarghini yoq. Eslide yer chet ellik shirketlerge, yeni chet ellik shirketlerning ülüshi bar qazaqistan shirketlirige yer ijarige bérilmeydu dégen madda kirdi. Bu 2016-yilqi xelqning yer majrasi boyiche kötürgen telipi. Buni toqayéf kötermidi. Mushuni yaxshi chüshiniwélishimiz kérek. Buni xelq xalidi, telep qildi, kochigha chiqti. Toqayéf shuni qanun'gha aylandurushqa mezhbur boldi. Bu toghra. Sewebi qazaqistanning asasiy qanunida hakimiyetning köz-tumari xelq dep yézilghan. Shuning üchün xelqning éytqini emelge ashti. Yene bir nerse, 2016-yili ikki mesile kötirilgen idi. Birinchi, yerni shexsiyge bermeslik, héch kimge satmasliq kérek. Ikkinchisi, yeni toqayéfning imzalighini bu chet elliklerge uzun muddetke izharige bérilmeydu dégen mesile. Méning heyran qalghinim, toqayéf ikkinchi mesilini éytip, birinchisini éytmidi. Bu mesilige téxiche chékit qoyulmidi. Démek hökümet besh yildin buyan bu mesilini hel qilalmaywatidu dégen söz. Bu yaxshiliq emes.”
Dos köshimning éytishiche, qazaqistan da'iriliri mushu kün'giche yerni shexsiyge aylandurush niyitidin yanmighaniken, démek xelq telipini orunlimighan bolup hésablinidiken. U elde xitaydin saqlinish, gumanlinish rohining yene dawam qilidighanliqini otturigha qoydi.
Ziyaritimizni qobul qilghan siyasetshunas risbék sarsénbay ependi mundaq dédi: “Xitaydiki musulman milletler qazaqlargha, Uyghurlargha, qirghizlargha qarita yürgüzülüwatqan bésim hélighiche toxtimidi. Hazir xitayning almutatiki konsulxanisi aldida özlirining héch bir gunahsiz baliliri, qizliri, qérindashliri qamilip yatqanlarning uruq-tughqanliri naraziliq bildürüwatidu. Qamaqta yatqanlardin téxichila iz-dérek yoq. Bu xitay teripidin bésimning, teqiblerning téxichila dawam qiliwatqanliqini körsitidu. Shundaq boluwatqanda bu yaqtimu omumen xitaygha bolghan qarshiliq yene ösüp, naraziliq namayishlirining dawam qilinishi sözsiz. Bu yerde xitaygha qarshi boluwatqan naraziliq xitay bu bésimni toxtatmighuche dawam qilidu. Emdi yer toghriliq qanun'gha kélidighan bolsaq, bu qanun yerning xitaygha ya bashqilargha sétilip kétishige héch qandaq kapalet bérelmeydu. Bizde qanun durus bolsimu, emma uning orunlinishi durus boliwermeydu. Sewebi bizde parixorluq, satqunluq mewzhüt. Bizde téxiche qazaqistan puqrasi boluwalghan chet elliklerge yer sétiwatqanlar yoq emes. Qazaqistan jem'iyiti buninggha segeklik bilen qarishi lazim. Shunglashqa biz qobul qilin'ghan bu qanun'gha ishinelmeymiz. Yene bir mesile, bizde xitayning bir nechche karxaniliri bar bolup, ularning beziliri hökümet tizimigha élin'ghan. Gep shuningdiki, ene shular qanchilik derijide qanuniy halda ishlewatidu hem ishlimekchi. Ularni tekshürüsh, kontrol qilish wetenperwer shexslerning ishi. Hakimiyet, elwette, buninggha tosqunluq qilidu, hemmini yaxshi dep éytishqa tirishidu. Biraq 1-zawuttin tartip ta 56-zawutqiche tekshürüshimiz lazim. Shu waqittila bizning könglimiz tinchlinidu.”
Risbék sarsénbay xitay karxanilirining elge kélishining peqet ishlep chiqirish meqsitinila közlimey, belki démografiyelik ehwaldimu, ékologiyelik ehwaldimu, milliy-siyasiy ehwallardimu, hetta xelqara ehwallardimu buning jiddiy mesilige aylinip kétishini agahlandurdi. U yene qazaqistanda xitaygha qarshi keypiyatning yéqin arida bésilmaydighanliqini, xitay xewpige yol qoyulushining kélechektimu qanchilik ziyan élip kélidighanliqini untup qalmasliqni bildürdi.
Igilishimizche, mushu yili mart éyining axirida almutada 300 ademning qatinishishi bilen namayish bolup, ularning asasiy meqsiti xitay kéngeymichilikige qarshi bolghanken. Namayish ötküzüsh yerlik hakimiyetler bilen aldin-ala kélishilgen bolsimu, emma uning qatnashquchilirini tutqun qilish, alaqe wasitilirini öchürüwétish ehwalliri orun alghaniken.