Xitay qazaqistanda xitay tili we medeniyitining tesirini kücheytmekte

Qazaqistan el-farabi döletlik uniwérsitétidiki kungzi institutining pa'aliyitidin körünüsh. 2023-Yili 27-séntebir, almuta

Bir qisim gherb démokratik döletliri kungzi institutlirini xitay hökümitining bashqurushidiki organ, dep békitkendin buyan démokratik döletlerde köpligen kungzi institutliri taqilip bolghanidi. Biraq xitay hökümiti bu xil inkaslargha quliqini yopuruwélip, pul küchige tayinip turup, qazaqistanda kungzi institutlirini téximu köpeytish arqiliq xitay tili medeniyitini we idiyesini kéngeytkenliki melum. Közetküchilerning neziride bu tolimu ghelite we xeterlik bir ehwal dep qarilidiken.

Amérikaning kolombiye uniwérsitéti(Columbia University) gha qarashliq yawro-asiya tori (Eurasianet) ning mexsus xewirige asaslan'ghanda, xitayning mu'awin ma'arip ministiri sün yaw qazaqistan we özbékistanni ziyaret qilghan. Xitay we qazaqistan otturisidiki muzakiriler qazaqistanning eng dangliq aliy bilim yurtlirining biri bolghan farabi döletlik uniwérsitétida qazaqistan-xitay ilmiy tetqiqat merkizi qurushqa merkezleshken.

Farabi döletlik uniwérsitétining torida déyilishiche, 2002-yili farabi döletlik uniwérsitétida kungzi instituti qurulghan. Mezkur torda mundaq déyilgen: “Farabi döletlik uniwérsitéti xitay medeniyitini tarqitish we xitay medeniyitini teshwiq qilishta künséri küchiyiwatidu.”

Biz farabi döletlik uniwérsitétigha téléfon qilip, ulardiki kongzi instituti we xitay-qazaqistan ilmiy tetqiqat merkizining qurulushigha a'it mesililer heqqide alaqileshken bolsaqmu, lékin téléfonimizni alghan xadim so'alimizgha jawab bérishtin özini qachurup bulardin xewiri yoqluqini éytti.

Xitay-qazaqistan munasiwetlirini yéqindin közitiwatqan kéliwatqan, qazaqistanda yashaydighan qazaq ziyaliysi, doxtur erkinbeg nuraxun qazaqistandiki kungzi institutlirining qurulushi rawajlinishini yéqindin közitip kéliwatqan mutexessislerdin biri. U ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Kungzi institutliri qazaqistanda 2002-yili qurulushqa bashlighan bolup, hazirghiche 100 ming din artuq oqughuchi kungzi institutliridin uqush püttürgen. Bulardin eng yaxshi oqughan 10 ming oqughuchi xitaygha uqushqa bardi. Buninggha kétidighan iqtisadni xitay bériwatidu. Islam medeniyitige ige bolghan qazaqistandek bir dölette, xitay medeniyiti we kungzi idiyesining bu qeder keng türde teshwiq qilinip, rawajlinip we güllinip kétishi ghelite we xeterlik bir ehwal”.

eurasianet.org

En'gilyening urush we tinchliq instituti (Institute for War and Peace Reporting) ning tetqiqat türi bolghan kabar asiya (CABAR. asia) Ning doklatigha asaslan'ghanda, 2003-yildin 2020-yilghiche xitaydiki qazaqistandin kelgen oqughuchilar 750 hesse köpeygen.

Radiyomizning ziyaritini qobul qilghan jorji washin'gton uniwérsitétining xelq'ara munasiwetler proféssori doktor shan robérts (Sean R. Roberts) Xitay tili we medeniyitining qazaqistanda bu qeder keng türde teshwiq qilinishi we xitay tesirining kéngiyishi heqqide söz qilip, xitayning otturigha asiyada tesir küchini ashurush üchün amérika bilen riqabetlishiwatqanliqini otturigha qoydi. Uning qarishiche ma'arip riqabetning bir türi iken. U köz qarshini mundaq sherhlidi:

“Démekchimenki, eger amérika we yawropagha oxshash bashqa döletler ottura asiyagha meblegh sélishqa qiziqmisa, xitay intayin qiziqidu. Ottura asiyadiki döletler qeyerdin mebleghge érishse shu yerdin meblegh alidu. Amérika qirghizistandiki ottura asiya amérika uniwérsitétini qollidi. Qazaqistandiki nazarbayéf uniwérsitéti oqutushni in'gliz tilida élip baridu. Buningdin shuni démekchimenki, xitay otturigha asiyada tesir küchini ashurush üchün amérika bilen riqabetlishiwatidu”.

Mezkur xewerde déyilishiche, xitay we qazaqistan emeldarliri yene ma'arip almashturush programmisining kéngeytilgenlikini, shundaqla qazaqistan uniwérsitétlirida xitayche oqutushni köpeytish we qosh unwan programmilirini tereqqiy qildurush heqqide pikir birliki hasil qilghanliqini alahide tilgha alghan.

Erkinbeg nuraxun we xitayche qosh unwan programmilirining qazaqistan uniwérsitétlirida barghanséri köpiyip tereqqiy qilghanliqini tilgha aldi. U mundaq dédi: “Shinjangdin kelgen qazaqlarning diplomliri qazaqistanda étirap qilinmay bek qéyin ehwalda. Lékin, bu qazaqistandiki xitayche qosh unwan programmilirini hem qazaqistan hem xitay étirap qilidu. Her ikki dölette ish tapalaydu. Xitayning zor meblegh sélip xitay tili, medeniyitini we idiyesini bu qeder keng türde teshwiq qilish, rawajlandurush we güllendürüshtiki meqsiti bolsa xitay tesirini qazaqistanda téximu kéngeytish we qazaqistanni béqindisigha aylandurush”.

faoffice.lzu.edu.cn

Doktor shan robérts xitay we qazaqistan ma'arip almashturush pirogrammisining kéngeytilishi shundaqla qazaqistan uniwérsitétlirida xitayche oqutushning köpeytilishi we qosh unwan programmiliri heqqide köz qarashlirini mundaq bayan qildi.

“Xitayning, ‛xitay ilmiy tetqiqat merkizi‚ qurushi, xitayche oqutushni köpeytish we qosh unwan programmilirini tüzüshi bolsa ottura asiya döletlirining we xelqning ishenchige érishish. Xitaygha mayil kelgüsi rehberlerni terbiyelesh. Uning muhim ehmiyiti bar. Bu xitay üchün bek muhim. Bu pa'aliyetlerning hemmisini xitay özining tesir da'irisini kéngeytish üchün ilip bériwatidu. Xitay özining ottura asiya üchün eng yaxshi hemkarlashquchi ikenlikige qayil qildurush. Xitay ottura asiyada köpligen perqliq türlerge meblegh saldi. Chünki ular rayonda tesir küchini ashurushni xalaydu.”

REUTERS

Qazaqistan-xitay munasiwetlirini közitiwatqan köp sandiki mutexessisler xitayning qazaqistanda kungzi institutlirini we tetqiqat merkezlirini téximu köpeytish arqiliq xitay tili medeniyitini we idiyesini kéngeytish arqiliq özining yumshaq küchini zor küch bilen tereqqiy qilduruwatqanliqini ilgiri sürmekte. Qazaqistan farabi döletlik uniwérsitétining iqtisadiy jughrapiye mutexessisi proféssori shéripjan nadirof ependi bu qarashtiki mutexessislerdin bolup, u xitayning kungzi institutlirini qazaqistanning eng dangliq aliy bilim yurtlirining biri bolghan farabi döletlik uniwérsitétida 2002-yili qurup pilanliq tereqqiy qildurghanliqini körsetti. U mundaq dédi: “Xitayning bu pa'aliyetliri ularning qimmet qarishini qazaqistanda teshwiq qilip xatalishishni kücheytidu. Bu, xitayning bir xil yumshaq küchi. Bu tolimu ghelite bir ehwal.”

2019-Yilidin bashlap, amérika qatarliq gherb démokratik döletliride xitayning kungzi institutliri xitay kompartiyesining teshwiqat we tesir kéngeytish herikitining bir parchisi, dep qarilip taqiliwatqanliqi melum. Döletlik tetqiqatchilar birleshmisining (National Association of Scholars) doklatigha asaslan'ghanda amérika tashqi ishlar ministirliqi 2019-yili kungzi institutlirini xitay hökümitining bashqurushidiki organ, dep qarar qilghandin kéyin, amérikada ilgiri bar bolghan 118 kungzi institutining yüzdin artuqi 2022-yili mayghiche taqilip bolghan.