Xitay qazaqistan bilen layihilerni emelge ashurushta némini közleydu?

Kéyinki yillarda xitay bolupmu ottura asiyaning qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, tajikistan we türkmenistan jumhuriyetliri bilen birlikte bir qatar layihilerni emelge ashurushni közlewatqanliqi melum. 14-Iyulda rusiyening “Régnum” axbarat agéntliqi élan qilghan “Tawutqiche dostlar: xitayning ottura asiyadiki bahaliri barghanche qarimu-qarshi bolmaqta” namliq maqalining aptori éwgéniya kim xitayning sabiq ottura asiya sowét jumhuriyetliri bilen tüzgen layihilirige öz bahasini bergen. U bu layihilerning emelge éshish qerellirining belgisiz bir waqitqa qaldurulghanliqini, peqet mushu yilning axirighiche xitay karxanilirini qazaqistan'gha köchürüsh boyiche alte layihining emelge ashurulup, uninggha 4 milyard dollar serp qilishning közde tutuluwatqanliqini, omumen ikki memliket otturisida 51 layihini emelge ashurushning pilanliniwatqanliqini ilgiri süridu. Bu layihilerning köpchilikini iqtisadning ishlep chiqirish sahesi teshkil qilmaqchi.

Maqalide éytilghandek, qazaqistan istratégiyilik tetqiqatlar institutining mudiri yérlan karin mushu yilning béshida memliket térritoriyiside 2500 xitay kompaniyisining tirkelgenlikini hem qazaqistanda ishlewatqan chet'el kompaniyiliri ichide xitayning beshinchi orunda turuwatqanliqini otturigha qoyghan. Shu munasiwet bilen qazaqistandiki muqimliq we bixeterlik mesilisige toxtalghan maqale aptori xitayning qazaqistandiki elchisining sözliridin neqil keltürüp, xitayning eslide merkiziy asiyagha tesir qilish niyitining yoqluqini, xitayning shexsiy menpe'etlerni közlimey, belki ikki tereplimilik hemkarliqning her ikki terep menpe'etliri asasida tüzülgenlikini bildüridu. Yuqirida atalghandek layihiler asasida, mesilen, qazaqistan xitay üchün oq-dora ishlepchiqirish, xitay buning ornigha qazaqistanliq herbiyler üchün turushluq öylerni sélish pilanlanmaqta iken. Buningdin tashqiri, kino ishlesh we bilim saheliridimu birleshken layihiler emelge ashurulmaqchi. Melumatlargha qarighanda, hazir xitayda 11 ming qazaqistanliq bilim éliwatqan bolup, ularning sanini yenimu köpeytish közde tutulmaqta. Bu yönilishtiki yéngi kélishim shertliri hazirche sir bolup qalmaqta.

Xitay mundaq layihilerni bashqimu ottura asiya jumhuriyetliri bilen emelge ashurushni pilanlawatqan bolsimu, bezi mesililerde talash-tartish bolghanliqtin bu layihilerning emelge ashurush qerelliri sozulmaqta. Mesilen, qirghizistan bilen xitay-qirghizistan-özbékistan tömür yolini sélish layihisining muhakime qiliniwatqinigha 15 yil bolghan iken. Shundaqtimu, xitay we qirghizistan bezi sahelerde hemkarliqini xéli kücheytishni qolgha keltürgenliki éytilidu. Mesilen, mushu yili altinchi ayning 1-küni bishkekte Uyghur aptonom rayoni towarlirining körgezmisi échilsa, 3-küni qirghiz-xitay tébbiy yighini, 28-küni ikki tereplimilik ish yighini ötken idi. Buningdin tashqiri, maqalide mushu yilning iyun éyida xitay-qazaqistan-qirghizistan sayahet aptomobil yolining échilishi pilanlan'ghan bolsimu, ammiwi axbarat wasitiliride bu heqte birer melumatning hazirche élan qilinmighanliqi ilgiri sürülmekte.

Emdi xitay bilen tajikistan otturisida imzalan'ghan kélishim boyiche xitay tajikistanning shimalidiki istiköl shehiride chong métalurgiye zawutini qurush pilanlinip, uninggha xitay 500 milyon dollar meblegh ajratmaqchi. Buningdin sirt yene memliketning soghda wilayitide binalar, tömür yol, éléktr énérgiye istansisi we bashqimu bir nechche chong-kichik istansilar we bashqilarni sélishqimu xitay terep meblegh salmaqchi. Tömür yol, gaz turubilirini sélish layihiliri özbékistan we türkmenistan bilen birliktimu emelge ashmaqchi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan qazaqistanliq mutexessis rasul jumalining pikriche, kéyinki yigirme-yigirme besh yil ichide xitay bolupmu qoshna memliketler bilen bolghan munasiwetliride özining impériyelik niyetliridin yiraq ikenlikini ispatlashqa tiriship kelmekte. U mundaq dédi: “Xitay ishenchlik we gewdilik bir shérik bolup, uning iqtisadiy sahediki hemkarliqi bashqa memliketler üchün ehmiyetlik. Shunglashqa xitay mushu kün'giche özining tinchliqperwer dölet ikenlikini körsitishke tirishmaqta. Shu nerse chüshinishlikki, iqtisadiy qudritining ösüshi haman bir küni beribir xitayning siyasiy qudritiningmu ösüshige élip kélidu. Hazirche xitay téxi mundaq derijige yetmidi”.

Yene bir qazaqistanliq mutexessis ghalim agélé'u'of ziyaritimizni qobul qilip, xitayning, mesilen, qazaqistan'gha séliwatqan mebleghlirining heqiqetenmu qazaqistanning omumiy iqtisadigha ijabiy tesir yetküzidighan bolsa, buni her jehettin qollashqa erziydighanliqini, amma emeliyette bu mebleghlerning köpinche ayrim emeldarlarning yanchuqigha chüshüp kétiwatqanliqini ilgiri sürdi. U ikki terep otturisida kélishilgen layihiler boyiche xitay karxanilirining qazaqistan'gha yötkilishining hemme shertliri aldin-ala qanunlashturush zörürlükini bildürüp, mundaq dédi: “Her bir karxanining özining qa'idiliri, qanunliri bolushi tégishlik. Eger mushu qa'ide we shertler toluqi bilen saqlinidighan bolsa, elwette, yaxshi. Emma bizde undaq qa'idilerning saqlanmighan peytlirimu bolup turidu. Mubada qazaqistanliq ishchilarning menpe'etlirini qoghdaydighan, mesilen, kespiy ittipaq oxshash teshkilatlarni qurush közde tutulmaydighan bolsa, ularning hoquqlirini kim qoghdaydu? u chaghda yerlik ishchilarning chet'ellikler bilen toqunushliri buningdin kéyinmu qattiq bolushi mumkin. Bu yerde yenila shu ish bergüchiler, meblegh ajratquchilar, yeni xitay terep payda köridu”.

Gh. Agélé'u'of xitay karxaniliri bu memlikette peqet öz ishchilirining menpe'etlirini qoghdashqa tirishidighanliqini, xitay karxaniliri ishligen teqdirde bu yerning hawasining bulghinidighanliqini, uning mehsulatlirighimu bixeterlik ölchemliri boyiche qattiq telep qoyulmisa, ölchemsiz xitay mehsulatlirining qazaqistanliqlarning salametlikige ziyan yetküzüsh mumkinlikini ilgiri sürdi.

Melumki, 6-ayning axiri shangxey hemkarliq teshkilatining aliy rehberlirining yighini jeryanida xitay re'isi shi jinping özbékistanda resmiy ziyarette bolup, ikki dölet arisida bir qatar kélishimler imzalandi. Xitayning özbékistan'gha 2 yérim milyard dollardin artuq krédit bermekchi bolghanliqi melum boldi. Shi jinping yene tajikistan, qirghizistan we qazaqistan rehberliri bilenmu ayrim uchriship, xitay bilen bu döletlerning siyasiy, iqtisadiy we soda, énérgiye hemkarliqlirini kücheytish mesililiride pikir almashturghan idi. Xitayning nöwette ottura asiya döletlirige soda-iqtisadiy jehettin köplep meblegh sélip, bu döletlerning xitay bilen bolghan menpe'et baghlinishini kücheytiwatqanliqi, ottura asiya döletliri bilen bolghan mezkur alaqilerde Uyghur aptonom rayonimu wasite qiliwatqanliqi metbu'atlarning dawamliq qiziq témisi bolmaqta.