Хитайниң сиясий тәләп қоюши қазақистан иқтисадиға қанчилик зиян йәткүзүши мумкин?

Русийә вә оттура асия аммивий ахбарат васитилириниң тарқатқан хәвәрлиригә қариғанда, кейинки йилларда хитайниң оттура асияниң, болупму қазақистан вә қирғизистан жумһурийәтлиридики иқтисадий тәсир даирисиниң күчийиватқанлиқи оттуриға қоюлмақта. Мутәхәссисләрниң пикричә, бу асасий җәһәттин хитайниң “бир бәлвағ, бир йол” иқтисадий истратегийәсиниң илгири сүрүлүши билән бағлиқ болмақтикән һәмдә шу мунасивәт билән хитай йеқиндин буян қошна мәмликәтләргә қарита йеңи мунасивәтләрни қурушни пиланлимақтикән.

Йеқинда русийәниң ломонософ намидики москва дөләт университетиниң ахбарат-аналитикилиқ мәркизи елан қилған “хитай қазақистан билән йеңи мунасивәтләрни қурмақта: нурсултанға тәләпләр қоюлди” намлиқ мақалидә ейтилишичә, хитай қазақистан билән иқтисадий алақилирини давамлаштуруш үчүн нурсултанға сиясий тәләпләрни қойған. Мәзкур мақалидә қазақистанлиқ сиясәтшунас максим казначайефниң бу һәқтики қарашлири берилгән болуп, униң ейтишичә, хитай вә қазақистан чеграсида йүк машинилири вә вагонларниң туруп қелишиға вә шу мунасивәт билән кейинки вақитларда икки тәрәп оттурисидики сода-иқтисадий мунасивәтләрниң начарлишишиға бир қатар нуқтилар сәвәб болғанкән. Дуняда корона вируси вабасиниң күчийиши сәвәбидин хитай “қорғас” вә “достлуқ” таможна понкитлирида бир тәрәплимилик карантин тәләплирини күчәйтивәткән.

Максим казначайеф мундақ дегән: “хитай хитайға қарши намайишлар вә ялғуз кишилик намайишларниң қатнашқучилирини җазалашни, шуниң билән бир қатарда қазақистандики хитайға қарши өчмәнликни аҗизлаштурушни тәләп қилмақта. Әслидә ақордиға иқтисадий һәмкарлиқни давамлаштуруш үчүн сиясий тәләпләр оттуриға қоюлди.” максим казначайефниң пикричә, мубада қазақистан америка тәрәп болуп, уйғурларни яқлиған тәқдирдә, бейҗиң қазақистанға қарши қаттиқ чариләрни көрүшкә баридикән.

Хитайниң сиясий тәләпләр қоюши қазақистан иқтисадиға қанчилик зиян йәткүзүши мумкин?

Сиясәтшунас рисбек сарсенбай әпәндиниң ейтишичә, мубада хитай һөкүмитиниң рәсмий вәкиллири тәрипидин һәқиқәтәнму қазақистанға юқирида ейтилғандәк сиясий тәләпләр қоюлуп, бу дөләт аммивий ахбарат васитилиридә елан қилинған болса, демәк бу хитай қазақистанниң ичкий ишлириға арилашқан болуп һесаблинидикән.

У мундақ деди: “биз елимиздә намайиш өткүзимизму, униңда хитайға я болмиса а қ ш қа қарши чиқимизму, униң билән кимниң кари бар? бу қазақистан пуқралириниң, қазақистан елиниң өзиниң ичкий иши. Әслидә бир мәмликәтниң ичкий ишлириға арилишишқа хәлқара қанунлар йол бәрмәйду. Хитайниң қазақистан яки башқа бир дөләтниң ичкий ишлириға арилишиши хитайниң бу әлдики иқтисадий вә сиясий тәсир даирисини күчәйтиши болуп һесаблиниду. Хитай һәқиқәтәнму қазақистан билән болған чегра районлирида қазақистанға йүкләрни киргүзмәй я чиқармайдиған һәрикәтләрни қилса, демәк бу иқтисадий бесим көрсәткәнгә тәң болиду. Бу шундақла икки мәмликәт оттурисидики достлуқ вә қошнидарчилиқ мунасивәтлиригә зиян кәлтүрүши мумкин. Һәқиқәтәнму бир йилдин ошуқ вақит давамида икки мәмликәт чегрисида қазақистанниң йүк машинилири вә вагонлириниң туруп қеливатқанлиқи тоғрилиқ хәвәрләр тарқитилмақта. Буниңдин әлвәттә қазақистан дөләт иқтисади вә қазақистанлиқ тиҗарәтчиләр чоң зиян тартиватиду. Буниңға қазақистан һөкүмити арилишип, мәсилини һәл қилиши вә шәртнамиләрни қайта қарап чиқиши керәк.”

Рисбек сарсенбай хитайниң өз мәнпәәтлирини қоғдаш үчүн һәр қандақ вастини қоллинидиғанлиқини, буниңда қазақистандики хитайға қарши кәйпияттинму пайдилинишқа тиришидиғанлиқини алаһидә тәкитлиди.

“сентир асия” тор гезитидә елан қилинған “шинҗаң қазақлири әл бешидин туғқанлирини хитай түрмилиридин бошитишни тәләп қилмақта” намлиқ мақалида ейтилишичә, уйғур елидин көчүп кәлгән бир гуруппа алмуталиқ қазақ пуқралири мәмликәт пайтәхтидики сабиқ президент, милләт лидери нурсултан назарбайефниң хәт қобул қилиш ишханисиға келип, мураҗиәт қалдурғаникән. Мураҗиәттә улар хитай түрмилиридики туғқанлирини бошитишни тәләп қилған һәм у йәрдин чиқип, хитай әлчиханиси алдида намайиш қилған. Һөкүмәт әмәлдарлири уларни қанунсиз намайиш өткүзгәнликидә әйибләп, тутқун қилишқа буйруған.

Сиясәтшунас ғалим агелеуоф мундақ деди: “бизниң даириләр хитайдики қазақ вә уйғурларниң хитай тәрипидин бастурулуватқанлиқиға арилишиш бу яқта турсун, һәтта бу һәқтә сөз ейтишқиму аҗизлиқ қиливатиду. Қазақистанда хитайға қарши намайишлар бесилмай, йәнә давам қилиду. Нөвәттә қазақистан һөкүмитиму бу намайишларни бесиш, униң қатнашқучилирини тутқун қилишни тохтатмайду. Хитай һазир һәр хил йоллар арқилиқ қазақистан тәрәпни өзиниң иқтисадий вә сиясий пиланлирини қоллашқа һәмдә йиғивелиш лагерлириға көз юмушқа иттәрмәктә. Бу йәниму давам қилиду. Омумән қазақистанда йүргүзүлүватқан сиясәт дурус әмәс. Биз хитайдин сориған қәрзни нәтиҗилик пайдиланмидуқ. Һазир қазақистан хитайға 39 милярд доллар қәрз. Хитай һазир шу қәрзни қайтуруш үчүн қазақистанға йеңи-йеңи тәләпләрни қоюватиду һәм икки тәрәп шәртлирини орунлашни тәләп қиливатиду. Бу тәләпләрниң ичидә иҗаригә йәр бериш, завутларни селиш вә башқиму мәсилиләр бар. Бу йәрдә шундақла екеологийә, қазақистан ишчилириниң әмгәк һоқуқлирини қоғдаш, бихәтәрлик вә башқиму мәсилиләр мәвҗут. Шуниңдәк икки мәмликәт оттурисида имзаланған келишимләр, болупму ‛бир бәлвағ, бир йол‚ ға охшаш иқтисадий лайиһәләр қазақистанғиму бирәр пайда елип келиши керәк, әлвәттә. Мубада қазақистан бу шәртләрдики тәләпләрни орундимиса, бизниң иқтисад чоң зиянға учрайду.”

Игилишимизчә, қазақистан һөкүмитиниң нөвәттики мәҗлисидә хитай вә қазақистан таможналиридики вәзийәт музакирә қилинған болуп, униңда ейтилишичә, хитай тәрәптики мәсилиләр һәққидә ениқ ахбарат болмиғанлиқтин қазақистан келишим шәртлирини орунлашқа аҗизлиқ қилмақтикән.