Xitayning siyasiy telep qoyushi qazaqistan iqtisadigha qanchilik ziyan yetküzüshi mumkin?

Rusiye we ottura asiya ammiwiy axbarat wasitilirining tarqatqan xewerlirige qarighanda, kéyinki yillarda xitayning ottura asiyaning, bolupmu qazaqistan we qirghizistan zhumhuriyetliridiki iqtisadiy tesir da'irisining küchiyiwatqanliqi otturigha qoyulmaqta. Mutexessislerning pikriche, bu asasiy jehettin xitayning “Bir belwagh, bir yol” iqtisadiy istratégiyesining ilgiri sürülüshi bilen baghliq bolmaqtiken hemde shu munasiwet bilen xitay yéqindin buyan qoshna memliketlerge qarita yéngi munasiwetlerni qurushni pilanlimaqtiken.

Yéqinda rusiyening lomonosof namidiki moskwa dölet uniwérsitétining axbarat-analitikiliq merkizi élan qilghan “Xitay qazaqistan bilen yéngi munasiwetlerni qurmaqta: nursultan'gha telepler qoyuldi” namliq maqalide éytilishiche, xitay qazaqistan bilen iqtisadiy alaqilirini dawamlashturush üchün nursultan'gha siyasiy teleplerni qoyghan. Mezkur maqalide qazaqistanliq siyasetshunas maksim kaznachayéfning bu heqtiki qarashliri bérilgen bolup, uning éytishiche, xitay we qazaqistan chégrasida yük mashiniliri we wagonlarning turup qélishigha we shu munasiwet bilen kéyinki waqitlarda ikki terep otturisidiki soda-iqtisadiy munasiwetlerning nacharlishishigha bir qatar nuqtilar seweb bolghanken. Dunyada korona wirusi wabasining küchiyishi sewebidin xitay “Qorghas” we “Dostluq” tamozhna ponkitlirida bir tereplimilik karantin teleplirini kücheytiwetken.

Maksim kaznachayéf mundaq dégen: “Xitay xitaygha qarshi namayishlar we yalghuz kishilik namayishlarning qatnashquchilirini jazalashni, shuning bilen bir qatarda qazaqistandiki xitaygha qarshi öchmenlikni ajizlashturushni telep qilmaqta. Eslide aq'ordigha iqtisadiy hemkarliqni dawamlashturush üchün siyasiy telepler otturigha qoyuldi.” maksim kaznachayéfning pikriche, mubada qazaqistan amérika terep bolup, Uyghurlarni yaqlighan teqdirde, béyjing qazaqistan'gha qarshi qattiq charilerni körüshke baridiken.

Xitayning siyasiy telepler qoyushi qazaqistan iqtisadigha qanchilik ziyan yetküzüshi mumkin?

Siyasetshunas risbék sarsénbay ependining éytishiche, mubada xitay hökümitining resmiy wekilliri teripidin heqiqetenmu qazaqistan'gha yuqirida éytilghandek siyasiy telepler qoyulup, bu dölet ammiwiy axbarat wasitiliride élan qilin'ghan bolsa, démek bu xitay qazaqistanning ichkiy ishlirigha arilashqan bolup hésablinidiken.

U mundaq dédi: “Biz élimizde namayish ötküzimizmu, uningda xitaygha ya bolmisa a q sh qa qarshi chiqimizmu, uning bilen kimning kari bar? bu qazaqistan puqralirining, qazaqistan élining özining ichkiy ishi. Eslide bir memliketning ichkiy ishlirigha arilishishqa xelq'ara qanunlar yol bermeydu. Xitayning qazaqistan yaki bashqa bir döletning ichkiy ishlirigha arilishishi xitayning bu eldiki iqtisadiy we siyasiy tesir da'irisini kücheytishi bolup hésablinidu. Xitay heqiqetenmu qazaqistan bilen bolghan chégra rayonlirida qazaqistan'gha yüklerni kirgüzmey ya chiqarmaydighan heriketlerni qilsa, démek bu iqtisadiy bésim körsetken'ge teng bolidu. Bu shundaqla ikki memliket otturisidiki dostluq we qoshnidarchiliq munasiwetlirige ziyan keltürüshi mumkin. Heqiqetenmu bir yildin oshuq waqit dawamida ikki memliket chégrisida qazaqistanning yük mashiniliri we wagonlirining turup qéliwatqanliqi toghriliq xewerler tarqitilmaqta. Buningdin elwette qazaqistan dölet iqtisadi we qazaqistanliq tijaretchiler chong ziyan tartiwatidu. Buninggha qazaqistan hökümiti ariliship, mesilini hel qilishi we shertnamilerni qayta qarap chiqishi kérek.”

Risbék sarsénbay xitayning öz menpe'etlirini qoghdash üchün her qandaq wastini qollinidighanliqini, buningda qazaqistandiki xitaygha qarshi keypiyattinmu paydilinishqa tirishidighanliqini alahide tekitlidi.

“Séntir asiya” tor gézitide élan qilin'ghan “Shinjang qazaqliri el béshidin tughqanlirini xitay türmiliridin boshitishni telep qilmaqta” namliq maqalida éytilishiche, Uyghur élidin köchüp kelgen bir guruppa almutaliq qazaq puqraliri memliket paytextidiki sabiq prézidént, millet lidéri nursultan nazarbayéfning xet qobul qilish ishxanisigha kélip, muraji'et qaldurghaniken. Muraji'ette ular xitay türmiliridiki tughqanlirini boshitishni telep qilghan hem u yerdin chiqip, xitay elchixanisi aldida namayish qilghan. Hökümet emeldarliri ularni qanunsiz namayish ötküzgenlikide eyiblep, tutqun qilishqa buyrughan.

Siyasetshunas ghalim agélé'u'of mundaq dédi: “Bizning da'iriler xitaydiki qazaq we Uyghurlarning xitay teripidin basturuluwatqanliqigha arilishish bu yaqta tursun, hetta bu heqte söz éytishqimu ajizliq qiliwatidu. Qazaqistanda xitaygha qarshi namayishlar bésilmay, yene dawam qilidu. Nöwette qazaqistan hökümitimu bu namayishlarni bésish, uning qatnashquchilirini tutqun qilishni toxtatmaydu. Xitay hazir her xil yollar arqiliq qazaqistan terepni özining iqtisadiy we siyasiy pilanlirini qollashqa hemde yighiwélish lagérlirigha köz yumushqa ittermekte. Bu yenimu dawam qilidu. Omumen qazaqistanda yürgüzülüwatqan siyaset durus emes. Biz xitaydin sorighan qerzni netijilik paydilanmiduq. Hazir qazaqistan xitaygha 39 milyard dollar qerz. Xitay hazir shu qerzni qayturush üchün qazaqistan'gha yéngi-yéngi teleplerni qoyuwatidu hem ikki terep shertlirini orunlashni telep qiliwatidu. Bu teleplerning ichide ijarige yer bérish, zawutlarni sélish we bashqimu mesililer bar. Bu yerde shundaqla éké'ologiye, qazaqistan ishchilirining emgek hoquqlirini qoghdash, bixeterlik we bashqimu mesililer mewjut. Shuningdek ikki memliket otturisida imzalan'ghan kélishimler, bolupmu ‛bir belwagh, bir yol‚ gha oxshash iqtisadiy layiheler qazaqistan'ghimu birer payda élip kélishi kérek, elwette. Mubada qazaqistan bu shertlerdiki teleplerni orundimisa, bizning iqtisad chong ziyan'gha uchraydu.”

Igilishimizche, qazaqistan hökümitining nöwettiki mejliside xitay we qazaqistan tamozhnaliridiki weziyet muzakire qilin'ghan bolup, uningda éytilishiche, xitay tereptiki mesililer heqqide éniq axbarat bolmighanliqtin qazaqistan kélishim shertlirini orunlashqa ajizliq qilmaqtiken.