Tonulghan qazaq adwokati shinqu'at bayjanof: xitay ejderhasining yolida turghan birinchi tosalghu - Uyghurlar

Qazaqistanda Uyghur élidiki jaza lagérlirigha qamalghan qazaqlar mesilisi bilen shughulliniwatqan “Ata yurt pida'iyliri” ning bashlamchisi sérikjan bilesh'oghligha kéyinki waqitlarda Uyghur, qirghiz qatarliq bashqimu millet wekilliriningmu muraji'et qiliwatqanliqi melum bolmaqta. U yéqinda, lagér mesiliside qazaqistandiki Uyghurlar bilen birge heriket qilish teklipini bergen idi. Mushu ayning 8-küni sérikjan bilesh'oghli almuta shehirining dostluq mehellisidiki Uyghur jama'etchiliki uyushturghan hörlük üchün hayatidin ayrilghan we lagérlarda azabliniwatqan qérindashlirini xatirilesh murasimigha qatniship, özining Uyghurlar bilen pikirdash ikenlikini bildürdi. Ene shu munasiwet bilen ijtima'iy torlarda bir qisim kishiler sérikjan bilesh'oghlining Uyghurlar bilen bolghan hemkarliqigha qarshi chiqip, qazaqistandiki Uyghurlarni térrorluq teshkilatlar bilen alaqisi bar dégen pikirlerni ilgiri sürgen. Ene shundaq uchurlarning biride mundaq déyilgen: “Qazaqistanda Uyghur bilen baghlinishliq ‛sherqiy türkistandiki islam herikiti‚, ‛sherqiy türkistan azad qilish teshkilati‚ térrorluq dep atalghan”.

Elwette, bu qazaqistan hökümitige yaki birer resmiy metbu'atqa tewe sözler bolmastin belki ijtima'iy alaqe wasitiliride chiqirilghan gep-sözler bolsimu, biraq uning Uyghurlar we qazaq ziyaliyliri arisidiki naraziliq inkasimu yuqiri boldi. 

18-Féwral küni Uyghur élining toqquztara nahiyiside qamaqta yatqan uruq-tughqanlirigha guwahliq bergüchiler aldida qilghan sözide sérikjan bilesh'oghli xitay bilen sélishturghanda qazaqistanda démokratiyelik qedriyetlerning xéli shekillen'genlikini, axbarat erkinlikini mewjutluqini alahide tekitlidi. U yene bezi kishilerning uni bir qatar mesililerde eyibligenlikini ilgiri sürgen idi. Sérikjan bilesh'oghli Uyghurlar bilen qazaqlarning bir-birige qérindash xelqler ikenlikini, Uyghurlar hoquqlirining qazaqistan qanuni bilen qoghdilidighanliqini otturigha qoydi. 

Sérikjan ependi ziyaritimizni qobul qilip, özining almutadiki Uyghurlar bilen bolghan alaqisi, lagérlargha solan'ghan Uyghurlarning ishlirigha köngül bölüshige qarshi turuwatqan bu xil kishilerning qarashliri heqqide toxtilip mundaq dédi: “Uyghur, qirghiz qérindashlirimiz we qandaqla millet xitay kompartiyisining zulumigha uchrisa hem ular bizge erz sunsa, biz uninggha yardem bérimiz. Uyghur millitini térrorchi, diniy radikal deydighan geplerning hemmisi aqmaydighan gep. Pütkül bir milletni mushundaq xarlashqa bolmaydu. Bu qilmish, exlaq jehettin alghanda ademgerchilikke uyghun emes. Qazaqistandiki, mumkin türkiyediki Uyghurlarnimu biz qarshi alimiz”.

Sérikjan bilesh'oghli yene uning üstidin erz yazghanlarningmu, ijtima'iy torlarda uning toghriliq gep tarqatqanlarningmu meqsiti bir ikenlikini otturigha qoydi. Sérikjan bilesh'oghli yéqinda özining özlirini xitay muhajirliri dep ataydighan bir top kishiler teripidin sotqa erz qilin'ghanliqini bildürdi.

Biz shu munasiwetler bilen bir türküm qazaq pa'aliyetchiliri bilen söhbet élip barduq. Shularning biri, qazaqistandiki tonulghan adwokat shinqu'at bayjanof ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, sérikjan bilesh'oghlining héch qandaq bir térrorluq teshkilatlar bilen alaqisining yoq ikenlikini, uning qazaqistanliq Uyghurlar bilen bolghan alaqisini “Uyghur térrorchiliri” bilen alaqe qildi déyishning eqilge sighmaydighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Xitay Uyghurlarning azadliq yolidiki kürishini térrorluqqa baghlap, Uyghurlarni dunya yüzige térrorchilar qilip körsetküsi kélidu. Xitayning meqsiti sherqiy türkistanda Uyghurlarni assimilyatsiye qilip, özige béqindurush. Buni xitay ochuqtin-ochuq yürgüzüwatidu. Bu xewplik nerse. Sowét ittipaqi ghulidi. Emdi xitay ejderhasi oyghinip, bizge qarap ilgirilimekte. Uning yolida turghan birinchi tosalghu bu Uyghurlar. Eger u Uyghurlarni yutuwetse, nöwet qazaqlargha kélidu. Méningche, mubada qazaqistan we pütkül ottura asiya memliketliri rehberliri kélechekni oylaydighan bolsa, ular Uyghur xelqige yardem bérishi kérek. Türkiy memliketler Uyghurlargha yardem berse, u chaghda xitay Uyghurlarni yoqitalmaydu”.

Shinqu'at bayjanof qazaqistanda, Uyghur bilen qazaq, qazaq bilen qirghiz we bashqimu türkiy xelqler arisigha ziddiyet séliwatqan küchlerning barliqi, ularning arqisida impériyelik memliketlerning turghanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Siyasiy lagérlarning bolushi shuningdiki, u Uyghur xelqining ichige xitaylarni orunlashturushtur. Bu peqet Uyghurgha qaritilghan siyaset emes, belki pütkül ottura asiyagha qaritilghan siyasettur. Elni bashquruwatqan kishilerning buninggha közi yetmise, ete kech bolidu. Shuning üchün biz Uyghur qérindashlirimizgha qanuniy halda tilekdash bolushimiz lazim”.

Türkiyelik qazaq zhurnalisti qalman qochyigit ependining pikriche, xitay türmiliride hazir milyonlighan Uyghurlar qamalghan. U mundaq dédi: “Ikki milyon Uyghur nege ketti? xitay buninggha jawab bersun. Bizning düshminimiz bir, u xitay. Shu düshmen'ge qarshi barliq türkiy-musulmanlar xelqler we bashqilar birikip qarshi heriket qilishimiz lazim. Bashqa yol yoq. Xitay bilen bu mesilini diplomatiyilik yol bilen hel qilish bosh söz. Xitay héch qachan buninggha barmaydu. Emdi néme üchün ottura asiya memliketliri Uyghurlarni qollimaywatidu? chünki ularning barliqi xitay bilen chégridash. Ular adem sani, iqtisadiy qudriti, bashqimu jehetlerdin bolsun, xitaygha teng kélelmeydu. Xitayning hazir sherqiy türkistandiki siyasiy lagérlar arqiliq basturush siyasiti ottura asiyagha qaritilghan basqunchiliqining bashlanmisa”.

Jem'iyet pa'aliyetchisi yérbol da'ulétbék ependi ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Pütkül Uyghur xelqini térrorluqqa baghlashni Uyghur xelqige qilin'ghan xiyanet dep bilimen. Bu ademgerchilikke yatmaydu. Uyghurlar bashqa xelqler bilen birdek yaxshi, erkin ömür sürgüsi kélidu. Uyghurgha oxshash türkiy xelqlerni bir-birlep yoqitish bu xitayning siyasiti. Biz hazir birimizni atsa, ikkinchimiz qarap turimiz. Shinjang mesilisi türkiy xelqlerge sawaq bolushi kérek. 20 Yil ilgiri xitayning qattiq siyasiti Uyghurlar béshigha keldi. U chaghda qazaqlargha tégishmidi. U chaghlarda qazaqlarning köpchiliki xitayning mundaq siyasitini Uyghurlardin körgen idi. Emeliyette bu xitayning az sanliq milletlerni tomuridin yoqitish siyasitining bashlinishi idi. Buni bashqilar chüshenmidi. Mana ikki yildek waqit boldi, Uyghurning béshigha kelgen teqdir qazaqningmu béshigha keldi. Hazir qazaqistanda 130 oshuq millet yashaydiken. Hemmisining derijisi teng. Uyghurlar aldidimu bashqilar oxshash tinch hayat kechürüsh, bilim élish, qazaqistan iqtisadini güllendürüsh, elning birlikini saqlash wezipiliri turidu. Uyghurlar öz hoquqliridin toluq paydilinip, shu wezipilirini toluq orundawatidu, dep hésablaymen. Sewebi Uyghur xelqi méhnetperwer, birliki yarashqan, bizge bir tughqan xelq. Emdi her bir xelqning öz aldigha memliket bolush armini bar. Shu yolda küresh qiliwatqan Uyghurlarmu buninggha hoquqluq, dep oylaymen”. 

Siyasetshunas qehriman ghojamberdining éytishiche, qazaqistan musteqilliq alghan kündin bashlap otturigha qoyghan mesililerning biri sirttiki qazaqlarni özlirining ana wetinige qaytip kélish istratégiyisini emelge ashurush bolghan iken. U mundaq dédi: “Sérikjan bilesh'oghlining ishliri, uning Uyghurlargha arilishishi xitaygha qattiq tegdi. ‛ata yurt pida'iyliri‚ yaxshi ishlarni qiliwatidu. Omumen qazaqistanda qazaq-Uyghur dostluqi nahayiti küchlük. U yaqta qazaq we Uyghurlar oxshashla teqipliniwatidu. Ming epsus, némishqidur hökümitimiz buninggha bashqiche qarap, bu teshkilatni resmiyleshtürmigen. Oylaymenki, ‛Uyghur térrorchiliqi‚ ni kötürüp chiqqan, uttur xitayning paydisigha ishlewatqanlarni qattiq eyiblesh kérek”.