Xitayning qedimki küsen medeniyitini xitay medeniyitige baghlap izahlishi asassiz urunushtur

Kuchada ötküzülgen 2024-yilliq xitay dölet bayrimini tebriklesh murasimidin körünüsh.

Xitay “Ishchilar géziti” torining xewirige qarighanda, 26-öktebir küni Uyghur élining kucha shehiride “Yipek yoli medeniyet almashturushi we küsen tarixi, medeniyiti tetqiqati ilmiy muhakime yighini”, “8-Nöwetlik küsenshunasliq yighini” we “Küsen sayahetchiliki tereqqiyat ilgiri sürüsh yighini” qatarliq birqanche yighinlar ötküzülgen.

Igilinishche, bu qétimqi chong yighilishqa xitay dölet ichi we sirtidin 130 gha yéqin mutexessis-tetqiqatchilar qatnashqan. Xitay we chet ellik alimlar kuchaning tarixi, medeniyiti, iqtisadi, dini, tili we sen'iti heqqidiki mezmunlarni chöridigen halda muhakime élip barghan. Muzakire témilirining ichide kucha tarixidiki “Bey” familisining kélip chiqishi heqqidiki talash-tartishlarningmu orun alghanliqi kishining diqqitini tartidu.

Yéqinqi yillardin buyan xitay hökümiti teripidin orunlashturulghan küsen témisidiki türlük yighin we pa'aliyetler ewj alghan bolup, xitayning metbu'at we axbaratlirida “Küsen” témisi qiziq nuqtigha aylan'ghan.

Közitishimizche, xitay hökümitining “Küsen” medeniyitini izdesh, qézish herikiti bir tereptin medeniyet yadikarliqliri tetqiqatida ipadilense, yene bir tereptin sayahetchilik kespini tereqqiy qildurushta körünerlik tüs almaqta. Xitay hökümitining qedimki kucha-aqsu rayonigha nezerini tikkenliki éniq bolup, ilgiri qizil ming'öy tetqiqat instituti, küsen muzika-ussul tetqiqat jem'iyiti we küsen qedimiy qebristanliqi muzéyi qatarliq yéngi idare-organlar arqa-arqidin tesis qilinishqa bashlighan. Sayahetchilik jehette xitay sayahetchilirini jelp qilish meqset qilin'ghan “Jangnendin gherbiy yurtqiche: küsenning medeniyet izhari” qatarliq témilarda türküm-türküm sayahet guruppilirini teshkilligen.

Bir milletke yaki bir döletke tewe medeniyet yadikarliqliri özige mujessemlen'gen tarixiy we medeniyet arqa körünüshi bilen qimmetke ige bolidu. Qedimki küsen medeniyitini élip éytsaq, bügünki künde xitay hökümitining kuchadiki tarixiy yadikarliqlarni qayta izdesh we yéngidin sherhleshke seperwerlik qilish herikiti némidin dérek béridu?

Aldi bilen xitay hökümitining bunche küch serp qilip “Yéngi küsen medeniyiti” yaritish qizghinliqigha heriketlendürgüch küch bolghan qedimki küsen medeniyet yadikarliqlirining xaraktéri heqqide qisqiche chüshendürüsh bérip ötüshke toghra kélidu.

Qedimki küsen döliti tarim oymanliqini késip ötken yipek yolining shimaliy liniyesidiki eng muhim medeniyet merkezliridin biri bolghan. Küsen dölitining térritoriyesi hazirqi kucha nahiyesini merkez qilghan halda bügür, shayar, toqsu, bay, aqsu, uchturpan qatarliq nahiye-sheherlerni öz ichige alghan idi. Küsen döliti kéyinki dewrlerde ayrim-ayrim halda qochu Uyghur xanliqi we qaraxaniylar xanliqining bashqurushida bolghan bolsimu, tarixta yene musteqil halda öz aldigha iqtisadiy, herbiy we siyasiy merkez bolup kelgen. Gérmaniye sherqshunasliridin klimkiyt shundaq qarayduki, küsen begliki kichik bolushigha qarimay, tarim oymanliqidiki da'im yüz bérip turidighan küch sinishishlargha tesir körsiteligen, köchmen charwichi milletler bilen xitay ottura tüzlengliki otturisidiki toqunushlarghimu arilishalighan.

Uyghur ejdadliri miladiyedin burunqi 3-esirning aldi-keynidin bashlap budda dinigha étiqad qilghan dewrlerde, udun, küsen we idiqut qatarliq qedimki sheher döletlirining meshhur budda dini merkezlirige aylan'ghanliqi melum. Bu dewrning iznaliri süpitide qedimki kucha diyaridimu nurghunlighan maddiy we yazma yadikarliqlar saqlanmaqta. Bularning ichide 1500 yillar burun yasalghanliqi melum bolghan qiya-jilghilardiki ibadetxana we qurulushlar mewjut bolup, ular “Ming öy” yadikarliqliri dep atalghan. Mesilen, qumtura, duldul oqur, qizil, su béshi qatarliq jaylardiki tashkémir sen'iti yalghuz budda dini tereqqiyatini ipadilepla qalmastin, belki qedimki Uyghurlarning sen'et, muzika-ussuli, étnografiyelik alahidiliki qatarliq qedimki küsenliklerning turmush we hayat sheklini yorutup béridu.

Yazma yadikarliqlar ichide kucha we uning etrapidin bayqalghan hindi, toxar we sanskrit yéziqidiki qedimki höjjetler alahide qimmetke ige. 19-Esirning axiri, 20-esirning bashliridiki yawropaliq ékspéditsiyechilerni xuddi magnitqa oxshash özige tartqan qedimki tillardiki yadikarliqlar alliqachan sistémiliq tetqiq qilindi. Dunya alimliri bizge shuni jakarlayduki, küsen medeniyiti grék-rim-ottura asiya medeniyitining yughurulmisi, bu medeniyetning yaratquchiliri shu zéminda yashighan küsenlik Uyghurlardur.

Xitay hökümet “Tetqiqatchiliri” ning qedimki kuchadiki “Bey” familisining kélip chiqishini xitay medeniyitining tesirige baghlash urunushi, tüp négizidin éytqanda xitayning bügünki siyasiy éhtiyaji üchün otturigha chiqqan oyundin bashqa nerse emes. Xitay tetqiqatchiliri bu témini qedimki küsen bilen xen sulalisi otturisidiki alaqilerge baghlap, qedimki kucha medeniyitini xitay ottura tüzlenglik medeniyitining éytimi bilen sherhleshke urunmaqta.

Xitay tetqiqatchiliri “Bey” familisining qedimki küsenlikler arisida qollinilghanliqini, küsen xanliridin bey ba, bey ying, bey chün qatarliq isimlarning xitayning xen sulalisidin buyanqi yilnamiliride xatirilen'genlikini ilgiri süridu. Xitay tor sehipilirimu buninggha mas qedemde “Bey familisi qedimki küsen xan jemeti bilen xen sulalisi otturisidiki qoyuq munasiwetni körsitipla qalmay, belki qedimki kucha medeniyitining köp menbelik alahidilikini gewdilendürüp béridu” dégen teshwiqat élip bérilmaqta.

Xitay hökümet tarixchilirining Uyghurlar tarixta her xil shara'itta qollan'ghan bir qisim xitayche famililerni xitay menbelik tarixqa baghlash yaki küsen medeniyitini bügünki xitay hökümitining siyasiy teshwiqati üchün xizmet qildurush qilmishi, pütünley tarixqa we ilmiy tetqiqatqa uyghun bolmighan urunushtur. Tarixta hon, türk we Uyghur qebile-uruqlirining namliri xitay tarixnamilirida ahang terjimisi boyiche xatirilen'gen bolup, ularning xitayche xet bilen yézilghanliqigha qarapla, ularni xitayche famililer dep qarashqa bolmaydu.

Ilgiri Uyghur famililiri üstide tetqiqat élip barghan enwer semed qatarliq bir qisim tetqiqatchilar, Uyghurlar we ottura asiyada yashighan bir qisim milletler qollan'ghan bir qisim isim-famililerning xitay menbeliride “Jiyen, bey, en, ney” qatarliq sözler bilen ahang terjimisi qilip xatirilen'genlikini ilgiri süridu. Ularning qarishiche, bu xil famililerning bir qismi xitaylarning bashqa milletlerge famile hediye qilish wasitisi bilen shekillen'gen iken. “Bey” familisini alsaq, kéyinki “Xenname” diki “Benchaw tezkirisi” de, küsen xanliridin suwarna puspaning ismi xitay tilida bey ba (白霸), suwarnachun xanning ismi beychün (白纯) dep xatirilen'gen. Miladi 91-yilidin 788-yilghiche bolghan yette esirge yéqin waqit ichide, küsende “Beg” menisini bildüridighan (xitayche bey dep terjime qilin'ghan) “Suwarna” famililikler hakimiyet yürgüzgen. Bulardin bashqa xitayning süy, tang dewrliride ottura tüzlenglikte muzika sen'iti bilen shughullan'ghan dangliq küyshunas küsenlik aqar mandaning ismi xitayche bey mingda (白明达) dep xatirilen'gen.

Küsenliklerning “Bey” familisini qollinish mesilisi heqqide türlük qarashlar mewjut bolup, hazirghiche téxi éniq yekün chiqirilghini yoq. En'gliyelik alim beylér “Bey” dégen küsen hökümdarlirining familisining yer namidin kélip chiqqanliqini otturigha qoyghan. Tilshunas ibrahim muti'i ependimu beylérning bu qarishini qollaydu. U qedimki kuchaning “Kutsi” (kutsi) dep atalghan ismining étimologiyesi “Aq, yoruq” dégen menilerni bildüridighanliqini, “Küsen” sözi del “Kutsi” (kutsi) ning süpet shekli bolghan “Kuchenne” (Kucanne)din kelgenlikini, kucha sözimu shuningdin kélip chiqqanliqini tekitleydu.

Yighip éytqanda, xitayning “Bey” famililik küsenliklerning yiltizini shi jinping dewridiki “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” siyasiy teshwiqati üchün asas yaritishqa urunush qilmishi, ilmiy tetqiqatqa we ilim exlaqigha tüptin zit bolghan siyasiy pursetperestliktur.

Xitay hökümitining “Küsen” atalghusini suyi'istémal qilishi we uni öz aldigha izahlishi, “Küsen milliti” dégen ghelite atalghuni peyda qilishi, ming'öy tashkémirliri resimlirini xitay medeniyitige baghlap izahlishi, shundaqla küsen muzika-ussullirini xitay medeniyiti qatarida teshwiqat qilishi qatarliq urunushlirining mahiyiti bir tereptin medeniyet sayahetchilikide iqtisadiy payda yaritishning koziri qilish üchün bolsa؛ yene bir tereptin, Uyghur ejdadlirining islamiyettin burunqi qedimiy medeniyitini Uyghur medeniyet katégoriyesidin ayrip tashlap, uni xitay medeniyiti nuqti'ineziridin chüshendürüshke urunushtin ibarettur.

Derweqe, ilim-pen we dunya ilim sahesi xitayning bu rezil siyasiy urunushlirining mahiyitini mustehkem delil-ispatlar bilen échip tashlaydu!

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]